مطالعات قرآن و حدیث
بازخوانی دیدگاه های دانشمندان مسلمان در معنا و اشتقاق «ربّ»
نویسندگان
1 استادیار گروه آموزشی علوم قرآن و حدیث دانشگاه خوارزمی
2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران، پردیس قم
چکیده
با توجه به اهمیت و جایگاه محوری اسم «ربّ» در نظام معنایی قرآن کریم، در این مقاله با نگاهی تاریخی ـ انتقادی به بازخوانی دیدگاه‌های دانشمندان مسلمان در مورد واژه «ربّ» و اشتقاق و معنای آن پرداخته می‌شود؛ تا ضمن دستیابی به تصویری روشن از روش‌های مورد استفاده در معناشناسی واژگان قرآنی و نتایج حاصل از آن، نقاط قوت و ضعف آن‌ها آشکار گردد و زمینه استفاده از روش‌های روزآمد جهت رفع نارسایی‌های موجود فراهم آید.
از مجموع اقوال و شواهد مورد استناد فرهنگ‌نویسان متقدم چنین برمی‌آید که واژه «ربّ» ـ که همگی آن را از ریشه مضاعف رب‌ب دانسته‌اند ـ در زبان عربی پیش از اسلام در معنای «مالک» به کار می‌رفته است، و حتی برخی، مبدأ اشتقاق «ربّ» را «تربیة» (از ریشه ناقص رب‌و) دانسته‌اند. با توجه به دیدگاه دانشمندان مسلمان در باب اشتقاق و لزوم قرابت توأمان ریشه و معنا، فرهنگ‌نویسان متقدم می‌بایست «ربّ» را واژه‌ای جامد تلقی می‌کردند چرا که از سویی پیوند معنایی میان صورت اسمی «ربّ» با کاربردهای فعلی ریشه رب‌ب روشن نبوده است و از سوی دیگر، پیوند میان ریشه‌های رب‌ب و رب‌و.
با وجود تلاش‌های برخی دانشمندان مسلمان جهت یافتن مبدأ اشتقاقی برای صورت اسمی «ربّ» از کاربردهای فعلی ریشه رب‌ب، تلاش‌های آنان نارسا بوده و نه پیوند معنایی صورت اسمی «ربّ» را با کاربردهای فعلی ریشه رب‌ب روشن ساخته‌اند و نه چگونگی پیوند برخی کاربردهای ریشه مضاعف رب‌ب را با ریشه ناقص رب‌و و معنای «تربیة»؛ پیوندهایی که به نظر می‌رسد با نگاهی فراتر به زبان عربی و بررسی تطبیقی آن با سایر زبان‌های هم‌خانواده در خانواده زبان‌های سامی، آشکار خواهد شد.
کلیدواژه‌ها
)