از جملۀ رایج‌ترین رفتارهای عبادی در میان مسلمانان ذکر گفتن است؛ به یاد خدا بودن و ابراز این مرور ذهنی در قالب الفاظی آیینی و از پیش تعیین شده. همان قدر که ذکر گفتن از دیرباز در میان مسلمانان رفتاری رایج بوده، بحث در بارۀ فضیلتِ شیوه‌های مختلف ذکر، اشکال بدعت آلود آن، و احیانا مرزبندی میان ذکر و رفتارهای عبادی دیگر نیز رواج داشته است. بدین سان، حجم گسترده‌ای از تألیفات دعایی عالمان مسلمان به بحث در بارۀ شیوه‌های مختلف ذکر اختصاص یافته، و خاصه روایات فراوانی هم از بزرگان دین در این باره نقل شده است؛ روایاتی که بحث در بارۀ اصالت آنها، تمییز میان اصیل و مجعولشان، و مشخص کردن زمینۀ تاریخی گسترش و رواج هر یک با مشکلات فراوانی روبه‌روست. یک راه حل قابل تصور برای تاریخ‌گزاری این قبیل روایات، مطالعۀ تاریخ تحول مفهوم ذکر در فرهنگ اسلامی است؛ کاری که در این مطالعه بناست بدان پردازیم. کوشش خواهیم کرد با مرور شواهد تاریخی و دسته‌بندی آنها تصویری واضح‌تر از تحولات این مفهوم در گذر زمان بازنماییم.
)