کاربرد تحلیل های معناشناختی در شناسایی تغییرات ‏ساختاری واژگان قرآنی (مطالعه موردی: سوره مبارکه اعراف)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه عربی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

نگاه معناشناختی به متن و تحلیل معنایی واژگان آن، یکی از راه­های دست­یابی به دقایق معنا و پی بردن به مقصود اصلی گوینده است. این نوع نگاه، به طور خاص در یک متن دینی مانند قرآن که از سطوح معنایی متعددی برخوردار است به دلیل اهمّیّت پیام و نقش آن در تأمین سعادت جاودان بشر اهمّیّتی مضاعف می‌یابد.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های زبان عربی تغییر و تحول ساختاری واژگان در این زبان است که شامل مواردی از قبیل ادغام، ابدال، اشتقاق، و غیره می‌گردد. محقّقان و مفسّران علوم قرآنی در پژوهش‌های خود تنها به تبیین و توضیح چگونگی ساختار واژگان بسنده کرده و اشاره‌ای به ارتباط ساختاری واژه‌ی مزبور با بافتی که در آن قرار گرفته، ننموده‌اند.
در نوشتار حاضر این موضوع با رویکرد معناشناختی مورد دقّت و تأمّل قرار گرفته است؛ بدین­سان، پژوهش حاضر با بررسی و تحلیل تحولات ساختاری در سوره اعراف، ضمن تبیین کاربرد تحلیل­های معناشناختی در شناسایی تغییرات ‏ساختاری واژگان قرآنی روشن می‌سازد که این تغییرات ساختاری هرگز اتفاقی و تصادفی رخ نداده است، بلکه ارتباط و تناسب عمیق و دقیقی بین سیاق معنایی و تغییرات ساختاری واژگان نهفته است و این پیوند و تناسب معنایی سبب می‌شود تا واژگان دستخوش تغییراتِ متنوع صرفی قرار گیرند و با تعبیرهای متنوعی استعمال شوند. این نوشتار با روش تحلیلی – توصیفی و با رویکرد معناشناختی به بررسی و تحلیل این اصل در سوره اعراف می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم
ابن جنی، (بی تا)، الخصائص، تحقیق: محمد علی نجار، مصر: مطبعة دار الکتب.
ابن عاشور، محمد بن طاهر (2000م)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ.
ابن منظور، ابوالفضل (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر للطباعۀ و النشر.
ابو زید، نصر حامد (1389ش) معنای متن، ترجمه­ی مرتضی کریمی نیا، تهران: طرح نو.
احمد حماد، محمد (2007م) الثروة اللفظیة فی اللغة العربیة، السعودیة: دار نشر الدولی.
اصفهانی، حسین بن محمد راغب (1412ق)، مفردات ألفاظ قرآن، محقق: صفوان عدنان داودی، لبنان: دار الشامیۀ.
اندلسى، ابن عطیه عبدالحق بن غالب (1422ق)، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافى محمد، بیروت: دارالعلم.
ایزوتسو، توشیهیکو (1361ش)، ساختمان مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران: قلم.
بستانی، قاسم و وحید سپه­وند (1390ش)، «کاربرد روش­های معناشناسی نوین در پژوهش­های قرآنی»، مجله مطالعات قرآن و حدیث، دوره 5، شماره 9.
پالمر، فرانک (1366ش)، نگاهی تازه به معناشناسی، مترجم: کورش صفوی، تهران: نشر مرکز.
تفتازانی، سعد الدین (1377ش) شرح مختصر المعانی، قم: انتشارات دار الحکمة.
ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق (1422ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الخطیب القزوینی، جلال الدین ابوعبداللّه (1998م) الإیضاح فی علوم البلاغة، بیروت: دار إحیاء العلوم.
دانیل چندلر (1387ش)، مبانی نشانه شناسی، ترجمه‌ی مهدی پارسا، قم: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
درزی، قاسم؛ پاکتچی، احمد؛ قراملکی، احد فرامرز (1395ش) «الزامات روش­شناختی مطالعات میان رشته­ای قرآن کریم؛ بررسی نمونه محور آثار مرتبط با معناشناسی»، مجله مطالعات قرآن و حدیث، دوره 10، شماره 19.
ذهیلی، وهبة بن مصطفی (1418ق)، التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت: دارالفکر.
رازی، فخرالدین (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
زمخشری، محمود (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ق)، العین، قم: نشر هجرت.
فولادوند، محمّد مهدی (1415ق)، ترجمه قرآن کریم، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
السامرّائی، فاضل صالح (1998م)، بلاغۀ الکلمۀ فی التعبیر القرآنی، اردن: دارعمار.
السامرّائی، فاضل صالح (2006م)، التعبیر القرآنی، اردن: دار عمار.
السامرّائی، فاضل صالح (2009م)، معانی النحو، قاهره: شرکۀ العاتکۀ لصناعۀ الکتاب.
السامرّائی، فاضل صالح (2008م)، أسئلة بیانیة فی القرآن الکریم، امارات: مکتبة الصحابة.
سبزواری نجفی، محمّد بن حبیب الله (1419ق) إرشاد الأذهان إلی تفسیر القرآن، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
سجودی، فرزان (1390ش) نشانه شناسی کاربردی، تهران: نشر علم.
سعیدی روشن، محمّدباقر (1383ش) «از متن تا معنا». مجله روش شناسی علوم انسانی، شماره 39، سال4.
سیوطی، جلال الدین؛ محلی، جلال الدین (1416ق) تفسیرالجلالین، بیروت: موسسه النور للمطبوعات.
شاکر، محمّدتقی؛ سبحانی، محمّدتقی (1394ش) «معناشناسی روح در قرآن کریم»، مجلّه مطالعات قرآن و حدیث، دوره 9، شماره 17.
شوکانی، محمد بن علی (1414ق) فتح القدیر، بیروت: دار الکلم الطیب.
طباطبایی، سید محمد حسین (1417ق) المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات جامعه­ی مدرسین علمیّه قم.
طبرسی، فضل بن حسن (1377ش) تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فضیلت، محمود (1385ش) معناشناسی و معانی در زبان و ادبیات، کرمانشاه: راه حق.
قائمی‌نیا، علیرضا (1390ش) معناشناسی شناختی قرآن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.
قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا (1368ش) کنزالدقائق و بحرالغرائب، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
مختار عمر، احمد (1998م) علم الدلاﻟﺔ، قاهره: دارالعلم.
مقدّس اردبیلی، احمد بن محمّد (بی تا) زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
هاشمی، سیّد احمد (1368ش) جواهر البلاغه، قم: مؤسسه مطبوعات دینی.