مطالعات قرآن و حدیث
تأثیر شناخت تحولات تاریخی زبان عربی بر گستره‌ی پژوهش‌های ریشهشناسی واژگان قرآن
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران، پردیس فارابی
2 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع)
چکیده
ریشهشناسی ارتباطی تنگاتنگ با آگاهی از تحولات تاریخی یک زبان دارد، چراکه بعدازاین تحولات زبانی، واژگان دستخوش تغییراتی شده که فهم صحیح معانی آن‌ها منوط به شناخت این تحولات خواهد بود. این نکته که در همه‌ی زبان‌ها ازجمله زبان عربی نیز وجود دارد، بر گستره‌ی دامنه‌ی پژوهش ریشهشناسی واژگان قرآن کریم اثر خواهد گذاشت. ازاین‌رو مقاله‌ی پیش رو با بهره‌گیری از روش اسنادی- کتابخانه‌ای به دنبال بررسی تحولاتی است که به‌رغم وقوع، در بررسی مفردات قرآنی لحاظ نمی‌شود. نتیجه‌ی این پژوهش نشان می‌دهد که برای ریشهشناسی واژگان قرآن باید به سه دوره تحول زبان عربی‌توجهی ویژه داشت. برخلاف پژوهش‌های حوزه‌ی ریشهشناسی قرآن کریم که صرفاً توجه خود را به ریشه‌های سامی معطوف ساخته‌اند، در این پژوهش نشان داده خواهد شد که برای ریشهشناسی واژگان قرآن باید به سه دوره تحول زبان عربی، یعنی تحولات زبان عربی، پیش، در حین و بعد از عصر نزول قرآن توجه داشت چراکه در این دوره‌ها اتفاقاتی همچون حذف برخی حروف الفبا، گسست زبان عربی بعد از ظهور اسلام و انتقال محوریت فرهنگ از حاضره به بادیه و آمیختگی زبان‌های عربی شمالی و جنوبی در هنگام فتوحات روی‌داده که ریشهشناسی واژگان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. توجه به این اتفاقات، دامنه‌ی تاریخی مورد نیاز در یک پژوهش ریشهشناسی را گسترده نموده و باعث دستیابی به نتایجی جامع در حوزه‌ی ریشهشناسی واژگان قرآن می‌شود.
کلیدواژه‌ها
قرآن کریم.
آذرنوش، آذرتاش (۱۳۹۰)، واکاوی و معادل‌یابی تعدادی از واژگان قرآن کریم، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی، واحد تهران.
آرلاتو، آنتونی (۱۳۸۳)، درآمدی بر زبان شناسی تاریخی، ترجمه‌ی یحیی مدرسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن اثیر، علی بن محمد (۱۳۸۵)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر.
ابن اعثم کوفی، أبو محمد أحمد (۱۴۱۱)، الفتوح، بیروت: دارالأضواء.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (۱۴۰۸)، دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، بیروت: دارالفکر.
ابن عباس (۱۴۱۳)، مسائل نافع بن الأزرق عن عبد الله بن عباس رضی الله عنهما، بی جا: الجفان والجابی.
ابن فارس (۱۹۷۷)، ال‍صاحبی فی فقه اللغه و سنن العرب فی کلامها، بی‌جا: عیسى البابی الحلبی.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (بی تا)، الفهرست، بیروت: دارالمعرفه.
ابوالقاسمی، محسن (۱۳۷۴)، ریشهشناسی (اتیمولوژی)، تهران: ققنوس.
ابوعبیده، معمر بن مثنی (بی‌تا)، مجاز القرآن، قاهره: مکتبه الخانجی.
اخوان طبسی، محمدحسین و میرحسینی، یحیی (۱۳۹۵)، «ریشه شناسی تاریخی واژگان و اثر آن بر فهم مفردات قرآن کریم؛ مطالعه موردی ریشه «قسط»»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره2.
السامرائی، ابراهیم (۱۴۱۳)، العربیة تاریخ و تطوره، بیروت: مکتبة المعارف.
الفاخوری، حنا (۱۳۶۸)، تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه‌ی ع. آیتی، تهران: توس.
المنجد، صلاح الدین (۱۹۷۸)، المفصل فی الالفاظ الفارسیة المعربة فی الشعر الجاهلی و القرآن الکریم و الحدیث النبوی و الشعر الاموی، بیروت: بی نا.
امین، احمد (۱۹۶۹)، فجر الاسلام، بیروت: دارالکتب العربی.
اندرسن، ویلیام دیلینی (۱۳۸۰)، مقاله «زبان شناسی تاریخی» مجموعه‌ی درآمدی بر زبان شناسی معاصر، ترجمه‌ی ع. درزی، تهران: سمت.
بدره ای، فریدون (۱۳۸۶)، مقدمه‌ی واژه‌های دخیل در قرآن، تهران: انتشارات توس.
برجشتراسر، ج (۱۴۱۴)، التطور النحوی للغة العربیة، قاهره: مکتبه الخانجی.
بلاذری، أبو الحسن أحمد بن یحیى (۱۹۸۸)، فتوح البلدان، بیروت: مکتبة الهلال.
بلاسی، محمد السید على (۲۰۰۱)، المعرب فی القرآن، بنغازى: جمعیه الدعوه الاسلامیه العالمیه.
پاکتچی، احمد (۱۳۹۲)، تاملاتی در مباحث فرهنگ اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
پاکتچی، احمد (۱۳۹۲)، کلاس مفردات قرآن کریم(۱)، ارائه شده در دانشگاه امام صادق(ع): دوره کارشناسی ارشد.
پاکتچی، احمد (۱۳۹۳)، کلاس فقه الحدیث(۱)، ارائه شده در دانشگاه امام صادق(ع): دوره کارشناسی ارشد.
پاکتچی، احمد(1392)، درس گفتارهایی پیرامون تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)
پاکتچی، احمد (۱۳۹۰)، «ریشه شناسی واژه قرآنی قیوم»، دو فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، ش17.
جمعی از نویسندگان (۱۳۸۸)، «المعجم فی فقه اللغه القرآن وسر بلاغته» زیر نظر محمدواعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
حاج منوچهری، فرامرز (۱۳۷۷)، مدخل «اسلام»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد۸.
حاجی خانی، علی، روحی برندق، کاووس و دهقان، علی (۱۳۹۵)، «ریشه شناسی واژه قرآنی «علم» در زبان‌های سامی»، مجله جستارهای زبانی، جلد، ش34.
دوگرولیه، هوبرت (۱۳۸۱)، منشا عالم، حیات، انسان، زبان و فرهنگ، ترجمه‌ی ج. رفیع‌فر، تهران: آگاه.
دهقان، علی (۱۳۹۱)، تفسیر موضوعی «علم» در قرآن کریم با رویکرد انسان شناسی فرهنگی، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۳۷۳)، المفردات فی غریب القرآن، تهران: مکتبة المرتضویه.
زبات، احمد حسن (بی تا)، تاریخ الادب العربی، قاهره: دار النهضة مصر للطبع و النشر
زید بن علی (۱۴۱۲)، تفسیر الشهید زید بن علی (ع) المسمی تفسیر غریب القرآن، بیروت: دارالعالمیه.
زیدان، جرجی (۱۹۳۶)، تاریخ آداب‌اللغةالعربیة، مصر: دار الهلال.
نیل ساز، نصرت و دهقان، علی (۱۳۹۶)، «ریشه شناسی واژه قرآنی «حمد» با استفاده از منابع زبان‌های سامی»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، ش2.
سالم مکرم، عبد العال (۱۳۹۱)، «دفاع عن کتاب الله تعالى: قضیة الکلمات الأعجمیة فی القرآن الکریم»، الوعی الإسلامی، ش۸۲.
شیرزاد، محمدحسین، شیرزاد، محمد‌حسن و هدایت‌زاده، محمد‌صادق (۱۳۹۵)، «رهیافتی زبان‌شناختی به برابری جنسیتی در قرآن کریم؛ نقدی بر فمینیسم اسلامی»، مطالعات قرآن و حدیث، ش18.
صفوی، کورش (۱۳۸۷)، درآمدی بر معنی‌شناسی، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر.
طبری، محمد بن جریر (۱۳۸۷)، تاریخ الامم و الملوک،تاریخ طبری، بیروت: روائع التراث العربی.
عبدالتواب، رمضان (۱۴۱۰)، التطور اللغوی، مظاهره و علله و قوانینه، قاهره: مکتبه الخانجی.
علی، جواد (۱۴۲۲)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بی جا: دارالساقی.
عیوضی، حیدر (۱۳۹۶)، درآمدی بر زبانشناسی تطبیقی قرآن و تورات، قم: موسسه علمی‌فرهنگی دارالحدیث.
عیوضی، حیدر (۱۳۹۵)، «مفردات قرآن و ریشه شناسی تاریخی؛ بایسته‌ها و آسیب‌های موجود»، دو فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، ش18.
فالک، جولیا (۱۳۷۲)، زبانشناسی و زبان: بررسی مفاهیم بنیادی زبانشناسی، ترجمه‌ی خ. غلامعلی زاده، مشهد: آستان قدس رضوی.
فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۰۹)، العین، قم: دارالهجره.
فرزانه، سیدبابک (۱۳۹۳)، مفردات قرآن، تهران: سمت.
فهمی حجازی، محمود (۲۰۰۳)، اسس علم اللغة العربیه، قاهره: دارالثقافة للطباعة و النشر.
کالوه، لوئی ژان (۱۳۷۹)، درآمدی بر زبانشناسی اجتماعی، ترجمه‌ی م. پوینده، تهران: نقش جهان.
مارتینه، آندره (۱۳۸۰)، مبانی زبانشناسی عمومی : اصول و روشهای زبانشناسی نقشگرا، ترجمه‌ی ه. میلانیان، تهران: هرمس.
متیوز، پیتر هیوگو (۱۳۹۳)، زبانشناسی، ترجمه‌ی ح. صباغی، تهران: فرهنگ معاصر
مجتبائی،فتح الله (۱۳۷۷)، مدخل«اردو، زبان»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: انتشارات دایره المعارف بزرگ اسلامی.
محمدشاکر، احمد (۱۳۸۹)، مقدمه المعرّب جوالیقی، بی جا: دارالکتب السنة.
مرعشلی، یوسف عبدالرحمن (۱۴۰۴)، مقدمه العمدة فی غریب القرآن ابومحمد مکی بن ابوطالب قیسی، بیروت: موسسة الرسالة.
مشکوة الدینی، مهدی (۱۳۶۳)، «زبانشناسی تاریخی»، جستارهای ادبی، ش ۳۰۶۷.
مشکور، محمدجواد (۱۳۵۷)، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
مصطفوی، حسن (۱۴۳۰)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیة.
معموری، علی (۱۳۸۴)، «درآمدی بر کاربرد ریشهشناسی در مطالعات تاریخی»، دوفصلنامه کتیبه، شماره ۳.
مهدی، محیی الدین (۱۳۹۰)، پنج رساله در زبان شناسی، تهران: راه حق.
میرجلیلی، علی محمد (۱۳۹۰)، «تاثیر قرآن بر لغت و زبان عربی»، کتاب قیم، شماره ویژه علوم قرآن و حدیث.
نصار، حسین (۱۴۰۸)، المعجم العربی نشاته و تطوره، قاهره: مکتبة مصر.
نغزگوی کهن، مهرداد و داوری، شادی (۱۳۹۳)، فرهنگ توصیفی زبانشناسی تاریخی، تهران: نشرعلمی.
ولفنسون، اسرائیل (۱۹۲۹)، تاریخ اللغات السامیه، بیروت: الاعتماد.
هدایت، شهرام (۱۳۸۴)، بررسی زبان شناختی واژه‌هایی از قرآن کریم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یعقوب، امیل بدیع و عاصی، میشال (۱۹۸۷)، المعاجم اللغویة العربیة بدائتها و تطورها، بیروت: دارالعلم للملایین.
یول، جورج (۱۳۷۱)، نگاهی به‌زبان (یک بررسی زبان‌شناختی)، ترجمه‌ی ن. حیدری، تهران: سمت.
Bonvillain, Nancy (2003), Language, culture, and communication: the meaning of messages, Upper Saddle River, N.J: Prentice Hall.
Bynon, Theodora (1977), Historical Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press.
Campbell, Lyle (1998), Historical Linguistics : An Introduction, USA: Edinburgh University Press.
Comrie, Bernard (Ed.) (1990), The world’s major languages, New York: Oxford Univ. Press.
Eisenstein, Herbert (2002), Hides and Fleece, Encyclopaedia of the Qurʾān, Leiden: Brill.
Etymology (2017, September 29), Encyclopedia Britannica. Retrieved September 29, 2017, from https://www.britannica.com/topic/etymology
Halsey, C.S. (1882), An Etymology of Latin and Greek, Ginn-Heath.
Hawting, Gerald (2004), «Pre-Islamic Arabia and the Qur“an» in the encyclopedia of quran,” Boston: BRILL.
Jeffery, Arthur (2007), The Foreign Vocabulary of the Qur’ān, BRILL.
Knauf, Ernst Axel (2003), Nomads, Encyclopaedia of the Qurʾān, Leiden: Brill.
Liddell, Henry George & Scott, Robert (1996), A Greek-English lexicon, Oxford.
O’Leary, De Lacy (1923), Comparative Grammar of the Semitic Languages, London: Routledge.
Owens, Jonathan (2006), A linguistic history of Arabic, New York: Oxford University Press.
Versteegh, C. H. M. (1984), Pidginization and creolization, Amsterdam ; Philadelphia: J. Benjamins.
Zammit, Martin R. (2002), A comparative lexical study of Qurʼānic Arabic, Leiden : Boston: Brill.
)