تحلیل انتقادی دلالت اصطلاح «الخلفاء الراشدون» در روایات فریقین

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه(س)

چکیده

با بررسی در پیشینه اصطلاح «الخلفاء الراشدون» در منابع اهل­سنت و شیعه این مطلب دریافت می­گردد که این اصطلاح، در منابع سنی از وجهه بیشتری برخوردار است، به عبارتی نمود آن در میان دانشیان و عالمان اهل­سنت بیشتر است، زیرا اکثر ایشان آن را بنابر مصالح فرقه­ای خویش به نفع خود گرفته و بسیاری از مبانی اعتقادی خویش را بر اساس آن استوار ساخته، سامان داده­اند. این اصطلاح به معنی امروزین آن، چنانکه مد نظر دانشمندان شیعی و سنی است [یعنی خلفای اربعه ابوبکر، عمر، عثمان و امیرمؤمنان علی(ع)] در آن­زمان بدین شکل و معنا رواج نداشته است. منشأ این اصطلاح در روایتی از پیامبر رخ نموده که تنها راوی آن عرباض­بن­ساریه است و در دیگر طبقات به جهت محتوای مصلحتی و فرقه­ای تعداد روات آن افزون یافته که تقریبا اکثر آنها اهل شام ـ­ معروف به مبغضین امام علی و اهل­بیت ـ هستند. این پژوهش به دنبال آن است که با بررسی نقدی نسبت به اسناد و طرق متعدد که از اهل­سنت و شیعه وارد شده، مصادیق صحیح آن را بنابر منابع فریقین بیابد و نظر مشهور در این­باره را به چالش بکشاند و بیان کند کاربست این اصطلاح در منابع اهل­سنت که برخی نظریات اصولی یا فقهی خود را بر پایه آن سامان داده­اند، از اساس بر پایه خطا صورت پذیرفته که براساس حدیثی موضوع بنا گردیده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن­ابی­الحدید، عزالدّین­عبدالحمیدبن­هبةالله(1378ق)، شرح­نهج­البلاغة، مصر: داراحیاء.
ابن­ابی­شیبة، عبدالله­ابراهیم(1409ق)، مصنّف­ابن­أبی­شیبةفی­الأحادیث­والآثار، تحقیق: سعیداللحام، دارالفکر.
ابن­اثیر، عزّالدین­ابی­الحسن(1385ق)، الکامل­فی­التاریخ، بیروت: دارصادر.
ابن­اعثم­ کوفی، ابومحمداحمد(1374ش)، ترجمه ­الفتوح، ترجمه: محمدبن­احمدمستوفی­هروی، تصحیح: غلامرضامحمدمجدطباطبایی، شرکت­ انتشارات علمی­وفرهنگی.
ابن­اعثم­ کوفی، ابومحمداحمد،(1411ق)، الفتوح، تحقیق: علی­شیری، بیروت: دارالأضواء.
ابن­حبان، محمد(1393ق)، الثقات، حیدرآباد: مؤسسةالکتب الثقافیة.
ابن­اعثم­ کوفی، ابومحمداحمد،(1414ق)، صحیح­ابن­حبان­بترتیب­ابن­بلبان، تحقیق: شعیب­الأرنؤوط، مؤسسةالرسالة.
ابن­حنبل، احمد(بی­تا)، مسندالإمام­أحمدبن­حنبل، بیروت: دارصادر.
ابن­سعد، محمد(بی­تا)، الطبقات­الکبری، بیروت: دارصادر.
ابن­شاهین، عمر(1404ق)، تاریخ­اسماء­الثقات، تحقیق: صبحی السامرائی، تونس: دارالسلفیة.
ابن­عبدالبر، أبوعمر(1412 ق)الإستیعاب­فی­معرفةالأصحاب، تحقیق: علی­محمد­بجاوی، بیروت: دارالجیل.
ابن­عدی، أبوأحمدعبدالله(1409ق)، الکامل، تحقیق: یحیى مختار غزاوی، بیروت: دارالفکر.
ابن­عساکر، ابوالقاسم­علی­بن­حسن(1415ق)، تاریخ­مدینة­دمشق، علی­شیری، بیروت: دارالفکر.
ابن­قولویه، جعفربن­محمد(1356ق)، کامل­‏الزیارات، نجف: مرتضویة.
ابن­ماجة، أبوعبدالله­محمد­بن­یزید(بی­تا)، سنن­ابن­ماجة، تحقیق: محمدفؤادعبدالباقی، بیروت: دارالفکر.
ابن­منظور، ابوالفضل­محمدبن­مکرم(1405ق)، لسان‏­العرب، قم: أدب الحوزة.
احمدی­میانجی، علی(1391ش)، فی­رحاب­حدیث­الثقلین­وأحادیث­الإثنی­عشر، قم: دارالحدیث.
امینی، عبدالحسین(1387ق)، الغدیرفی­الکتاب­و­السنة­والادب، بیروت: دارالکتاب العربی.
ألبانی، محمدناصر،(1409ق)، تمام­المنة، ریاض: دارالرایة.
باجی، سلیمان­بن­خلف(بی­تا)، التعدیل­و­التجریح، تحقیق: الأستاذ أحمد البزار، مراکش: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیة.
باشابغدادی، اسماعیل(بی­تا)، هدیةالعارفین­، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
بخاری، محمدبن­اسماعیل­بن­ابراهیم(بی­تا)، التاریخ­الکبیر، ترکیا: المکتبة الإسلامیة.
بخاری، محمدبن­اسماعیل­بن­ابراهیم،(1401ق)، صحیح­البخاری، بیروت: دارالفکر.
بهوتی، منصوربن­یونس(1418ق)، کشاف­القناع، تحقیق: أبوعبدالله­محمدحسن­الشافعی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
بیهقی، أبوبکرأحمدبن­الحسین(بی­تا)، السنن­الکبرى، بیروت: دارالفکر.
ترمذی، أبوعیسى­محمدبن­عیسى­بن­سورة(1403ق)، سنن­الترمذی (الجامع­الصحیح)، تحقیق: عبدالوهاب­عبداللطیف، بیروت: دارالفکر.
تمیمی، أحمدبن­علی­بن­مثنى(بی­تا)، مسندأبی­یعلى، تحقیق: حسین­سلیم­أسد، بی­جا: دارالمأمون.
جعفریان، رسول(1386ش)تاریخ­سیاسی­اسلام، قم: دلیل ما.
حاجی خلیفه، مصطفى­بن­عبدالله(بی­تا)، کشف­الظنون، بیروت: دارإحیاءالتراث­العربی.
حافظیان بابلی، ابوالفضل(1424ق)، رسائل­فی­درایة­الحدیث، قم: دارالحدیث.
حرّعاملی، محمدبن­حسن(1409ق)، تفصیل­وسائل­الشیعة­إلى­تحصیل­مسائل­الشریعة، قم: مؤسسةآل­البیت(ع).
حسینی میلانی، سیدعلی(1418ق)، رسالة­فی­المتعتین، قم: چاپخانه یاران.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1418ق)، رسالةفی­حدیث­أصحابی­کالنجوم، قم: چاپخانه یاران.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1418ق)، رسالة­فی­حدیث­الاقتداء­بالشیخین، قم: چاپخانه یاران.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1418ق)، رسالة­فی­حدیث­علیکم­بسنتی­وسنةالخلفاء­الراشدین، قم: چاپخانه یاران.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1418ق)، شرح­منهاج­الکرامة­فی­معرفة­الإمامة، قم: مؤسسة دارالهجرة.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1421ق)، المتعة، قم: مرکز الأبحاث العقائدیة.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1421ق)، المسح­علی­الرجلین، قم: مرکز الأبحاث العقائدیة.
حکیم، محمدتقی(بی­تا)، السنة­فی­الشریعة­الإسلامیة، بی­جا: بی نا.
حموی، شهاب­الدین(1399ق)، معجم­البلدان، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
خطیب­بغدادی، ابوبکراحمدبن­على(1417ق)، تاریخ­بغداد، تحقیق: مصطفى­عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
خطیب­بغدادی، ابوبکراحمدبن­على،(1405ق)، الکفایةفی­علم­الروایة، تحقیق: أحمدعمرهاشم، بیروت: دارالکتاب­العربی.
دارمی، أبومحمدعبدالله(1349ق)، سنن­الدارمی، دمشق: مطبعة الاعتدال.
دمشقی، ابن­کثیر(1408ق)، البدایةوالنهایة، تحقیق: علی­شیری، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
دویش، أحمدبن­عبدالرزاق(بی­تا)، فتاوى ­اللجنة الدائمة للبحوث العلمیةوالإفتاء، بی­جا.
دیلمی، حسن­بن­ابى­الحسن(1412 ق)، إرشاد­القلوب، قم: شریف رضى.
ذهبی، شمس­الدین­محمد(1410ق)، تاریخ­الإسلام­و­دفیات­المشاهیروالأعلام، تحقیق: عبدالسّلام قدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
ذهبی، شمس­الدین­محمد،(بی­تا)، تذکرةالحفاظ، بیروت: دارإحیاءالتراث­العربی.
ذهبی، شمس­الدین­محمد،(1413ق)، سیرأعلام­النبلاء، تحقیق: شعیب­الأرنؤوط، بیروت: موسسة الرسالة.
ذهبی، شمس­الدین­محمد،(1413ق)، الکاشف­­فی­معرفة­من­له­روایة­فی­الکتب­الستة، تحقیق: محمدعوامةوأحمدمحمدنمرالخطیب، جدة: دارالقبلة.
ذهبی، شمس­الدین­محمد،(1382ق)، میزان­الاعتدال­فی­نقدالرجال، تحقیق: علی­محمد­البجاوی، بیروت: دارالمعرفة.
رازی، أبومحمدعبدالرحمن(1371ق)،الجرح­و­التعدیل، بیروت: دارإحیاءالتراث­العربی.
زبیدی، محب­الدین­أبوفیض­­محمدمرتضى(1414ق)،تاج­العروس، تحقیق: علی­شیری، بیروت: دارالفکر.
زرکلی، خیرالدین(1980م)،الأعلام، بیروت: دارالعلم للملایین.
سجستانی، ابوداود، (1410ق)سنن­أبی­داود، تحقیق: سعید محمد اللحام، بیروت: دارالفکر.
سعدون الجادری، احمدفاضل(بی­تا)،أحکام­المرأة­المفقود­عنهازوجهافی­المذاهب­الخمسة، بی­جا.
سمعانی، أبوسعیدعبدالکریم­بن­محمد­بن­منصور(1382ق)،الأنساب، تحقیق: عبدالرحمن­بن­یحیى­، حیدرآباد: مجلس­دائرة­المعارف­العثمانیة.
سیوطی، جلال­الدین(1416ق)، الدیباج­على­صحیح­مسلم­بن­الحجاج، المملکةالعربیةالسعودیة: دارابن­عفان.
شهرزوری، ابوعمروعثمان­بن­عبدالرحمان،(1416ق)، مقدمة­ابن­الصلاح، تحقیق: أبوعبدالرحمان صلاح­بن­محمدبن­عویضة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
شهرزوری، ابوعمروعثمان­بن­عبدالرحمان،(1401ق)، الجامع­الصغیرفی­أحادیث­البشیر­النذیر، بیروت: دارالفکر.
صدر، سیدحسن(بی­تا)، نهایةالدرایة، تحقیق: ماجدالغرباوی، قم: نشر المشعر.
صدوق، محمد­بن­علی(1362ش)، الأمالی، قم: کتابخانه اسلامیه.
صدوق، محمد­بن­علی (1403ق)الخصال، تصحیح: علی أکبرغفاری، قم: جامعه مدرسین.
صدوق، محمد­بن­علی (1378ق)عیون­أخبارالرضا(ع)، تحقیق: مهدى‏ لاجوردى، تهران: جهان.
صدوق، محمد­بن­علی (1395ق)، کمال­الدین­و­تمام­النعمة، قم: دارالکتب­الإسلامیة.
صدوق، محمد­بن­علی (1413ق)، من­لایحضره­الفقیه، قم: جامعه مدرسین.
صفدی، صلاح­الدین­خلیل(1420ق)، الوافی­بالوفیات، تحقیق: أحمدالأرناؤوط، مصطفى­ترکی، بیروت: دارإحیاء التراث.
طبرانی، أبوالقاسم­سلیمان­بن­أحمد(1415ق)، المعجم­الأوسط، تحقیق: قسم التحقیق بدارالحرمین، دارالحرمین.
طبرانی، أبوالقاسم­سلیمان­بن­أحمد(بی­تا)، المعجم­الکبیر، تحقیق: حمدی­عبدالمجیدالسلفی، دارإحیاءالتراث­العربی.
طبسی، نجم­الدین(بی­تا)، صلاةالتراویح­بین­السنةوالبدعة، بی­جا.
طریحی، فخرالدین(1408ق)، مجمعالبحرین، تحقیق: أحمدالحسینی، قم: مکتب­النشر الثقافةالإسلامیة.
طهرانی، آقابزرگ(بی­تا)، الذریعةإلی­تصانیف­الشیعة، بیروت: دارالاضواء.
طوسی، محمد­بن­حسن، (1414ق)، الأمالی، قم: دارالثقافة.
طوسی، محمد­بن­حسن، (1365ش)، تهذیب­‏الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد­بن­حسن، (1411ق)، الغیبة، قم: مؤسسه معارف اسلامی.
طوسی، محمد­بن­حسن، (1411ق)، مصباح ­‏المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعة.
عاملی، حسین­بن­عبدالصمد(1401ق)، وصول­الأخیارالی­اصول­الأخبار، تحقیق: عبداللطیف الکوه کمری، مجمع الذخائر الإسلامیة.
عجلی، أبوالحسن­أحمد(بی­تا)، معرفة­الثقات، المدینة المنورة: مکتبة الدار.
عسقلانی، أحمد­بن­علی­بن­حجر(1415ق)، الاصابة، تحقیق: عادل أحمدعبدالموجود، علی­محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
عسقلانی، أحمد­بن­علی­بن­حجر (1415ق)، تقریب­التهذیب، تحقیق: مصطفى­عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
عسقلانی، أحمد­بن­علی­بن­حجر (1404 ق)، تهذیب­التهذیب، بیروت: دارالفکر.
عسقلانی، أحمد­بن­علی­بن­حجر (بی­تا)، طبقات­المدلسین، تحقیق: عاصم­بن­عبدالله­القریونی، عمان: مکتبة المنار.
عسقلانی، أحمد­بن­علی­بن­حجر (بی­تا)، فتح­الباری­شرح­صحیح­البخاری، بیروت: دارالمعرفة.
عسقلانی، أحمد­بن­علی­بن­حجر (1390ق)، لسان­المیزان، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
عسکری، سیدمرتضی(1410ق)، معالم­المدرستین، قم: مؤسسة النعمان.
عقیلی، أبوجعفرمحمد(1418ق)، ضعفاء­العقیلی، بیروت: دارالکتب­العلمیة، تحقیق: عبدالمعطی أمین قلعجی.
فراهیدی، خلیل­بن­أحمد(1409ق)، العین، تحقیق: مهدی­مخزومی و إبراهیم سامرائی، بیروت: مؤسسة دارالهجرة.
قشیری نیشابوری، مسلم(بی­تا)، صحیح­المسلم، بیروت: دارالفکر، بی­تا.
قمی، عباس،(بی­تا)، الکنی­و­الألقاب، تقدیم: محمدهادی امینی، تهران: مکتبة الصدر.
کراجکی، أبوالفتح(1405 ق)، الإستنصار، بیروت: دارالأضواء.
کفعمى، ابراهیم­بن­على(بی­تا)، البلدالأمین، بیروت: چاپ سنگى.
کلینى، محمد­بن­یعقوب(1365ش)، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
مازندرانی، مولی­محمدصالح(1421ق)، ­الکافی، تحقیق: أبوالحسن­شعرانی، تصحیح: علی عاشور، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
مبارکفوری، أبوالعلاءمحمد(1410ق)، تحفةالأحوذی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
مجلسی، محمدباقر(1404 ق)، بحار­الأنوارالجامعةلعلوم­الأئمةالأطهار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
مدرسى یزدى، سیدمحمدرضا(بی­تا)، سنت ­و ­بدعت ­در ­اذان ­ازدیدگاه ­روایات ­و فقه ­اهل ­تسنن، بی­جا.
مرتضی­عاملی، جعفر(1415ق)، الصحیح­من­سیرة­النبی­الأعظم(ص)، بیروت: دارالهادی.
مرتضی­عاملی، جعفر (1422ق)، زواج­المتعة، بیروت: دارالسیرة.
مزی، جمال­الدین­أبوالحجاج یوسف(1406ق)، تهذیب­الکمال­فی­أسماء­الرجال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة.
معروف­حسنی، هاشم(1398ق)، دراسات­فی­الحدیث­و­المحدثین، بیروت: دارالتعارف.
مغلطای، علاءالدین(1422ق)، اکمال­تهذیب­الکمال­فی­أسماء­الرجال، بیروت: دارالعلم.
مغنیه، محمدجواد(1399ق)، الشیعة­فی­المیزان، بیروت: دارالتعارف.
منتظری، حسینعلی(1380ش)، نظام­الحکم­فی­الاسلام، بی­جا.
میرداماد، محمدباقر(1422ق)، الرواشح­السماویة، تحقیق: غلامحسین قیصریه‌ها، نعمةالله­جلیلی، قم: دارالحدیث.
نسائی، أبوعبدالرحمن­أحمد­بن­شعیب (بی­تا)، خصائص­امیرالمؤمنین، تحقیق: محمدهادی الأمینی، بیروت: مکتبة نینوى الحدیثة.
نسائی، أبوعبدالرحمن­أحمد­بن­شعیب (1411ق)، السنن­الکبری، تحقیق: عبدالغفار سلیمان البنداری، سیدکسروی­حسن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
نسائی، أبوعبدالرحمن­أحمد­بن­شعیب (1348ق)، سنن­النسایی، بیروت: دارالفکر.
نسائی، أبوعبدالرحمن­أحمد­بن­شعیب (بی­تا)، فضائل­الصحابة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
نفیسی، شادی(1390ش)، درایة الحدیث، بازپژوهی­مصطلحات­ حدیثی ­در­ نگاه فریقین، تهران: سمت.
نوری، میرزاحسین(1408ق)، مستدرک­الوسائل­ومستنبط­المسائل، قم: مؤسسه­آل­البیت(ع).
نیشابوری، ابوعبدالله(1400ق)، معرفة­علوم­الحدیث، تحقیق: لجنةإحیاء­التراث­العربی­فی­دارالآفاق الجدیدةوتصحیح­السیدمعظم­حسین، بیروت: دارالآفاق­الحدیث.
 نیشابوری، ابوعبدالله (بی­­تا)، المستدرک­على­الصحیحین، تحقیق: یوسف­عبدالرحمن­المرعشلی، بی‌جا.
هندی، علاءالدین­علی­المتقی(1409ق)، کنزالعمال­فی­سنن­الأقوال­والأفعال، تحقیق: بکری­حیانی، تصحیح: الشیخ­صفوةالسقا، بیروت: مؤسسةالرسالة.
هیثمی، نورالدین(1408ق)، مجمع­الزوائدومنبع­الفوائد، بیروت: مکتبةالقدس.
وحیدخراسانی(بی­تا)، منهاج­الصالحین، بی­جا، بی­نا.
یزدی حائری، علی(بی­تا)، إلزام­الناصب­فی­إثبات­الحجة­الغائب، تحقیق: علی­عاشور، بی­جا.