مطالعات قرآن و حدیث
تحلیل انتقادی دلالت اصطلاح «الخلفاء الراشدون» در روایات فریقین
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه(س)
چکیده
با بررسی در پیشینه اصطلاح «الخلفاء الراشدون» در منابع اهلسنت و شیعه این مطلب دریافت میگردد که این اصطلاح، در منابع سنی از وجهه بیشتری برخوردار است، به عبارتی نمود آن در میان دانشیان و عالمان اهلسنت بیشتر است، زیرا اکثر ایشان آن را بنابر مصالح فرقهای خویش به نفع خود گرفته و بسیاری از مبانی اعتقادی خویش را بر اساس آن استوار ساخته، سامان دادهاند. این اصطلاح به معنی امروزین آن، چنانکه مد نظر دانشمندان شیعی و سنی است [یعنی خلفای اربعه ابوبکر، عمر، عثمان و امیرمؤمنان علی(ع)] در آنزمان بدین شکل و معنا رواج نداشته است. منشأ این اصطلاح در روایتی از پیامبر رخ نموده که تنها راوی آن عرباضبنساریه است و در دیگر طبقات به جهت محتوای مصلحتی و فرقهای تعداد روات آن افزون یافته که تقریبا اکثر آنها اهل شام ـ معروف به مبغضین امام علی و اهلبیت ـ هستند. این پژوهش به دنبال آن است که با بررسی نقدی نسبت به اسناد و طرق متعدد که از اهلسنت و شیعه وارد شده، مصادیق صحیح آن را بنابر منابع فریقین بیابد و نظر مشهور در اینباره را به چالش بکشاند و بیان کند کاربست این اصطلاح در منابع اهلسنت که برخی نظریات اصولی یا فقهی خود را بر پایه آن سامان دادهاند، از اساس بر پایه خطا صورت پذیرفته که براساس حدیثی موضوع بنا گردیده است.
کلیدواژه‌ها
قرآن کریم.
ابنابیالحدید، عزالدّینعبدالحمیدبنهبةالله(1378ق)، شرحنهجالبلاغة، مصر: داراحیاء.
ابنابیشیبة، عبداللهابراهیم(1409ق)، مصنّفابنأبیشیبةفیالأحادیثوالآثار، تحقیق: سعیداللحام، دارالفکر.
ابناثیر، عزّالدینابیالحسن(1385ق)، الکاملفیالتاریخ، بیروت: دارصادر.
ابناعثم کوفی، ابومحمداحمد(1374ش)، ترجمه الفتوح، ترجمه: محمدبناحمدمستوفیهروی، تصحیح: غلامرضامحمدمجدطباطبایی، شرکت انتشارات علمیوفرهنگی.
ابناعثم کوفی، ابومحمداحمد،(1411ق)، الفتوح، تحقیق: علیشیری، بیروت: دارالأضواء.
ابنحبان، محمد(1393ق)، الثقات، حیدرآباد: مؤسسةالکتب الثقافیة.
ابناعثم کوفی، ابومحمداحمد،(1414ق)، صحیحابنحبانبترتیبابنبلبان، تحقیق: شعیبالأرنؤوط، مؤسسةالرسالة.
ابنحنبل، احمد(بیتا)، مسندالإمامأحمدبنحنبل، بیروت: دارصادر.
ابنسعد، محمد(بیتا)، الطبقاتالکبری، بیروت: دارصادر.
ابنشاهین، عمر(1404ق)، تاریخاسماءالثقات، تحقیق: صبحی السامرائی، تونس: دارالسلفیة.
ابنعبدالبر، أبوعمر(1412 ق)الإستیعابفیمعرفةالأصحاب، تحقیق: علیمحمدبجاوی، بیروت: دارالجیل.
ابنعدی، أبوأحمدعبدالله(1409ق)، الکامل، تحقیق: یحیى مختار غزاوی، بیروت: دارالفکر.
ابنعساکر، ابوالقاسمعلیبنحسن(1415ق)، تاریخمدینةدمشق، علیشیری، بیروت: دارالفکر.
ابنقولویه، جعفربنمحمد(1356ق)، کاملالزیارات، نجف: مرتضویة.
ابنماجة، أبوعبداللهمحمدبنیزید(بیتا)، سننابنماجة، تحقیق: محمدفؤادعبدالباقی، بیروت: دارالفکر.
ابنمنظور، ابوالفضلمحمدبنمکرم(1405ق)، لسانالعرب، قم: أدب الحوزة.
احمدیمیانجی، علی(1391ش)، فیرحابحدیثالثقلینوأحادیثالإثنیعشر، قم: دارالحدیث.
امینی، عبدالحسین(1387ق)، الغدیرفیالکتابوالسنةوالادب، بیروت: دارالکتاب العربی.
ألبانی، محمدناصر،(1409ق)، تمامالمنة، ریاض: دارالرایة.
باجی، سلیمانبنخلف(بیتا)، التعدیلوالتجریح، تحقیق: الأستاذ أحمد البزار، مراکش: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیة.
باشابغدادی، اسماعیل(بیتا)، هدیةالعارفین، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
بخاری، محمدبناسماعیلبنابراهیم(بیتا)، التاریخالکبیر، ترکیا: المکتبة الإسلامیة.
بخاری، محمدبناسماعیلبنابراهیم،(1401ق)، صحیحالبخاری، بیروت: دارالفکر.
بهوتی، منصوربنیونس(1418ق)، کشافالقناع، تحقیق: أبوعبداللهمحمدحسنالشافعی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
بیهقی، أبوبکرأحمدبنالحسین(بیتا)، السننالکبرى، بیروت: دارالفکر.
ترمذی، أبوعیسىمحمدبنعیسىبنسورة(1403ق)، سننالترمذی (الجامعالصحیح)، تحقیق: عبدالوهابعبداللطیف، بیروت: دارالفکر.
تمیمی، أحمدبنعلیبنمثنى(بیتا)، مسندأبییعلى، تحقیق: حسینسلیمأسد، بیجا: دارالمأمون.
جعفریان، رسول(1386ش)تاریخسیاسیاسلام، قم: دلیل ما.
حاجی خلیفه، مصطفىبنعبدالله(بیتا)، کشفالظنون، بیروت: دارإحیاءالتراثالعربی.
حافظیان بابلی، ابوالفضل(1424ق)، رسائلفیدرایةالحدیث، قم: دارالحدیث.
حرّعاملی، محمدبنحسن(1409ق)، تفصیلوسائلالشیعةإلىتحصیلمسائلالشریعة، قم: مؤسسةآلالبیت(ع).
حسینی میلانی، سیدعلی(1418ق)، رسالةفیالمتعتین، قم: چاپخانه یاران.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1418ق)، رسالةفیحدیثأصحابیکالنجوم، قم: چاپخانه یاران.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1418ق)، رسالةفیحدیثالاقتداءبالشیخین، قم: چاپخانه یاران.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1418ق)، رسالةفیحدیثعلیکمبسنتیوسنةالخلفاءالراشدین، قم: چاپخانه یاران.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1418ق)، شرحمنهاجالکرامةفیمعرفةالإمامة، قم: مؤسسة دارالهجرة.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1421ق)، المتعة، قم: مرکز الأبحاث العقائدیة.
حسینی میلانی، سیدعلی،(1421ق)، المسحعلیالرجلین، قم: مرکز الأبحاث العقائدیة.
حکیم، محمدتقی(بیتا)، السنةفیالشریعةالإسلامیة، بیجا: بی نا.
حموی، شهابالدین(1399ق)، معجمالبلدان، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
خطیببغدادی، ابوبکراحمدبنعلى(1417ق)، تاریخبغداد، تحقیق: مصطفىعبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
خطیببغدادی، ابوبکراحمدبنعلى،(1405ق)، الکفایةفیعلمالروایة، تحقیق: أحمدعمرهاشم، بیروت: دارالکتابالعربی.
دارمی، أبومحمدعبدالله(1349ق)، سننالدارمی، دمشق: مطبعة الاعتدال.
دمشقی، ابنکثیر(1408ق)، البدایةوالنهایة، تحقیق: علیشیری، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
دویش، أحمدبنعبدالرزاق(بیتا)، فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمیةوالإفتاء، بیجا.
دیلمی، حسنبنابىالحسن(1412 ق)، إرشادالقلوب، قم: شریف رضى.
ذهبی، شمسالدینمحمد(1410ق)، تاریخالإسلامودفیاتالمشاهیروالأعلام، تحقیق: عبدالسّلام قدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
ذهبی، شمسالدینمحمد،(بیتا)، تذکرةالحفاظ، بیروت: دارإحیاءالتراثالعربی.
ذهبی، شمسالدینمحمد،(1413ق)، سیرأعلامالنبلاء، تحقیق: شعیبالأرنؤوط، بیروت: موسسة الرسالة.
ذهبی، شمسالدینمحمد،(1413ق)، الکاشففیمعرفةمنلهروایةفیالکتبالستة، تحقیق: محمدعوامةوأحمدمحمدنمرالخطیب، جدة: دارالقبلة.
ذهبی، شمسالدینمحمد،(1382ق)، میزانالاعتدالفینقدالرجال، تحقیق: علیمحمدالبجاوی، بیروت: دارالمعرفة.
رازی، أبومحمدعبدالرحمن(1371ق)،الجرحوالتعدیل، بیروت: دارإحیاءالتراثالعربی.
زبیدی، محبالدینأبوفیضمحمدمرتضى(1414ق)،تاجالعروس، تحقیق: علیشیری، بیروت: دارالفکر.
زرکلی، خیرالدین(1980م)،الأعلام، بیروت: دارالعلم للملایین.
سجستانی، ابوداود، (1410ق)سننأبیداود، تحقیق: سعید محمد اللحام، بیروت: دارالفکر.
سعدون الجادری، احمدفاضل(بیتا)،أحکامالمرأةالمفقودعنهازوجهافیالمذاهبالخمسة، بیجا.
سمعانی، أبوسعیدعبدالکریمبنمحمدبنمنصور(1382ق)،الأنساب، تحقیق: عبدالرحمنبنیحیى، حیدرآباد: مجلسدائرةالمعارفالعثمانیة.
سیوطی، جلالالدین(1416ق)، الدیباجعلىصحیحمسلمبنالحجاج، المملکةالعربیةالسعودیة: دارابنعفان.
شهرزوری، ابوعمروعثمانبنعبدالرحمان،(1416ق)، مقدمةابنالصلاح، تحقیق: أبوعبدالرحمان صلاحبنمحمدبنعویضة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
شهرزوری، ابوعمروعثمانبنعبدالرحمان،(1401ق)، الجامعالصغیرفیأحادیثالبشیرالنذیر، بیروت: دارالفکر.
صدر، سیدحسن(بیتا)، نهایةالدرایة، تحقیق: ماجدالغرباوی، قم: نشر المشعر.
صدوق، محمدبنعلی(1362ش)، الأمالی، قم: کتابخانه اسلامیه.
صدوق، محمدبنعلی (1403ق)الخصال، تصحیح: علی أکبرغفاری، قم: جامعه مدرسین.
صدوق، محمدبنعلی (1378ق)عیونأخبارالرضا(ع)، تحقیق: مهدى لاجوردى، تهران: جهان.
صدوق، محمدبنعلی (1395ق)، کمالالدینوتمامالنعمة، قم: دارالکتبالإسلامیة.
صدوق، محمدبنعلی (1413ق)، منلایحضرهالفقیه، قم: جامعه مدرسین.
صفدی، صلاحالدینخلیل(1420ق)، الوافیبالوفیات، تحقیق: أحمدالأرناؤوط، مصطفىترکی، بیروت: دارإحیاء التراث.
طبرانی، أبوالقاسمسلیمانبنأحمد(1415ق)، المعجمالأوسط، تحقیق: قسم التحقیق بدارالحرمین، دارالحرمین.
طبرانی، أبوالقاسمسلیمانبنأحمد(بیتا)، المعجمالکبیر، تحقیق: حمدیعبدالمجیدالسلفی، دارإحیاءالتراثالعربی.
طبسی، نجمالدین(بیتا)، صلاةالتراویحبینالسنةوالبدعة، بیجا.
طریحی، فخرالدین(1408ق)، مجمعالبحرین، تحقیق: أحمدالحسینی، قم: مکتبالنشر الثقافةالإسلامیة.
طهرانی، آقابزرگ(بیتا)، الذریعةإلیتصانیفالشیعة، بیروت: دارالاضواء.
طوسی، محمدبنحسن، (1414ق)، الأمالی، قم: دارالثقافة.
طوسی، محمدبنحسن، (1365ش)، تهذیبالأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
طوسی، محمدبنحسن، (1411ق)، الغیبة، قم: مؤسسه معارف اسلامی.
طوسی، محمدبنحسن، (1411ق)، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعة.
عاملی، حسینبنعبدالصمد(1401ق)، وصولالأخیارالیاصولالأخبار، تحقیق: عبداللطیف الکوه کمری، مجمع الذخائر الإسلامیة.
عجلی، أبوالحسنأحمد(بیتا)، معرفةالثقات، المدینة المنورة: مکتبة الدار.
عسقلانی، أحمدبنعلیبنحجر(1415ق)، الاصابة، تحقیق: عادل أحمدعبدالموجود، علیمحمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
عسقلانی، أحمدبنعلیبنحجر (1415ق)، تقریبالتهذیب، تحقیق: مصطفىعبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
عسقلانی، أحمدبنعلیبنحجر (1404 ق)، تهذیبالتهذیب، بیروت: دارالفکر.
عسقلانی، أحمدبنعلیبنحجر (بیتا)، طبقاتالمدلسین، تحقیق: عاصمبنعبداللهالقریونی، عمان: مکتبة المنار.
عسقلانی، أحمدبنعلیبنحجر (بیتا)، فتحالباریشرحصحیحالبخاری، بیروت: دارالمعرفة.
عسقلانی، أحمدبنعلیبنحجر (1390ق)، لسانالمیزان، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
عسکری، سیدمرتضی(1410ق)، معالمالمدرستین، قم: مؤسسة النعمان.
عقیلی، أبوجعفرمحمد(1418ق)، ضعفاءالعقیلی، بیروت: دارالکتبالعلمیة، تحقیق: عبدالمعطی أمین قلعجی.
فراهیدی، خلیلبنأحمد(1409ق)، العین، تحقیق: مهدیمخزومی و إبراهیم سامرائی، بیروت: مؤسسة دارالهجرة.
قشیری نیشابوری، مسلم(بیتا)، صحیحالمسلم، بیروت: دارالفکر، بیتا.
قمی، عباس،(بیتا)، الکنیوالألقاب، تقدیم: محمدهادی امینی، تهران: مکتبة الصدر.
کراجکی، أبوالفتح(1405 ق)، الإستنصار، بیروت: دارالأضواء.
کفعمى، ابراهیمبنعلى(بیتا)، البلدالأمین، بیروت: چاپ سنگى.
کلینى، محمدبنیعقوب(1365ش)، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
مازندرانی، مولیمحمدصالح(1421ق)، الکافی، تحقیق: أبوالحسنشعرانی، تصحیح: علی عاشور، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
مبارکفوری، أبوالعلاءمحمد(1410ق)، تحفةالأحوذی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
مجلسی، محمدباقر(1404 ق)، بحارالأنوارالجامعةلعلومالأئمةالأطهار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
مدرسى یزدى، سیدمحمدرضا(بیتا)، سنت و بدعت در اذان ازدیدگاه روایات و فقه اهل تسنن، بیجا.
مرتضیعاملی، جعفر(1415ق)، الصحیحمنسیرةالنبیالأعظم(ص)، بیروت: دارالهادی.
مرتضیعاملی، جعفر (1422ق)، زواجالمتعة، بیروت: دارالسیرة.
مزی، جمالالدینأبوالحجاج یوسف(1406ق)، تهذیبالکمالفیأسماءالرجال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة.
معروفحسنی، هاشم(1398ق)، دراساتفیالحدیثوالمحدثین، بیروت: دارالتعارف.
مغلطای، علاءالدین(1422ق)، اکمالتهذیبالکمالفیأسماءالرجال، بیروت: دارالعلم.
مغنیه، محمدجواد(1399ق)، الشیعةفیالمیزان، بیروت: دارالتعارف.
منتظری، حسینعلی(1380ش)، نظامالحکمفیالاسلام، بیجا.
میرداماد، محمدباقر(1422ق)، الرواشحالسماویة، تحقیق: غلامحسین قیصریه‌ها، نعمةاللهجلیلی، قم: دارالحدیث.
نسائی، أبوعبدالرحمنأحمدبنشعیب (بیتا)، خصائصامیرالمؤمنین، تحقیق: محمدهادی الأمینی، بیروت: مکتبة نینوى الحدیثة.
نسائی، أبوعبدالرحمنأحمدبنشعیب (1411ق)، السننالکبری، تحقیق: عبدالغفار سلیمان البنداری، سیدکسرویحسن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
نسائی، أبوعبدالرحمنأحمدبنشعیب (1348ق)، سننالنسایی، بیروت: دارالفکر.
نسائی، أبوعبدالرحمنأحمدبنشعیب (بیتا)، فضائلالصحابة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
نفیسی، شادی(1390ش)، درایة الحدیث، بازپژوهیمصطلحات حدیثی در نگاه فریقین، تهران: سمت.
نوری، میرزاحسین(1408ق)، مستدرکالوسائلومستنبطالمسائل، قم: مؤسسهآلالبیت(ع).
نیشابوری، ابوعبدالله(1400ق)، معرفةعلومالحدیث، تحقیق: لجنةإحیاءالتراثالعربیفیدارالآفاق الجدیدةوتصحیحالسیدمعظمحسین، بیروت: دارالآفاقالحدیث.
نیشابوری، ابوعبدالله (بیتا)، المستدرکعلىالصحیحین، تحقیق: یوسفعبدالرحمنالمرعشلی، بیجا.
هندی، علاءالدینعلیالمتقی(1409ق)، کنزالعمالفیسننالأقوالوالأفعال، تحقیق: بکریحیانی، تصحیح: الشیخصفوةالسقا، بیروت: مؤسسةالرسالة.
هیثمی، نورالدین(1408ق)، مجمعالزوائدومنبعالفوائد، بیروت: مکتبةالقدس.
وحیدخراسانی(بیتا)، منهاجالصالحین، بیجا، بینا.
یزدی حائری، علی(بیتا)، إلزامالناصبفیإثباتالحجةالغائب، تحقیق: علیعاشور، بیجا.
)