مطالعات قرآن و حدیث
بازخوانی انگاره ربا در قرآن کریم با تکیه بر الگوهای انسانشناسی اقتصادی
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران
2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران
3 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران
چکیده
«ربا» از جمله کلیدیترین انگارههای اقتصادی در قرآن کریم است که مطالعه پیرامون ماهیت و احکام مربوط به آن، همواره در کانون توجه عالمان مسلمان قرار داشته است. مروری بر تاریخ این انگاره در فرهنگ اسلامی نشان از واگراییهایی در آن، همچون شکلگیری ربای قرضی و ربای معاملی دارد که در نهایت دستیابی به جامع معنایی برای این انگاره را با دشواری روبرو ساخته است. پژوهش حاضر برای بازکاوی ماهیت ربا در بافت نزول قرآن کریم، به کاربست الگوهای انسانشناسی اقتصادی روی آورده و با تمایزگذاری میان ربای امّیّین و ربای اهل کتاب، به بازخوانی این انگاره اقتصادی همّت گماشته است. این پژوهش افزون بر مطالعه ماهیت ربا در فرهنگ یهودی که در آیه 161 سوره نساء بازتاب یافته است، به بررسی ربا در فرهنگ امّیّین پرداخته، نشان داده که تحولات سیاسی ـ اقتصادی در شبهجزیره عربستان موجب شکلگیری دو گونه متفاوت از ربا در میان امّیّین گردیده است که حاصل آن را میتوان در تمایزگذاری میان ربا در آیه 39 سوره روم با دیگر موارد کاربرد آن در قرآن کریم خلاصه کرد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم.
آلوسی، محمود شکری (1314ق)، بلوغ الأرب فی معرفة أحوال العرب، به کوشش محمد بهجة الأثری، قاهره: دار الکتاب المصری.
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان بن محمد (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش اسعد محمد الطیب، عربستان سعودی: مکتبة نزار مصطفی الباز.
ابن اسحاق، محمد (1398ق)، کتاب السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، بیروت: دار الفکر.
ابن بابویه، محمد بن علی (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن بابویه، محمد بن علی (1415ق)، المقنع، قم: مؤسسة امام مهدی(عج).
ابن سعد، محمد (1410ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن ماجه، محمد بن یزید (1952م)، السنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
ابن هشام، عبدالملک (1375ق)، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی السقاء، قاهره: شرکة مصطفی البابی.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (1420ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.
ابوداوود سجستانی، سلیمان بن اشعث (1369ق)، السنن، به کوشش محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره: دار إحیاء السنة النبویة.
احمد بن حنبل (1419ق)، المسند، به کوشش أبوالمعاطی النوری، بیروت: عالم الکتاب.
ازرقی، محمد بن عبدالله (1403ق)، أخبار مکة، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت: دار الأندلس.
افغانی، سعید (1960)، أسواق العرب فی الجاهلیة و الإسلام، دمشق: دار الفکر.
بحرانی، سید هاشم (1416ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1407ق)، الجامع الصحیح، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت: دار ابن کثیر.
برّو، توفیق (1996م)، تاریخ العرب القدیم، دمشق: دار الفکر.
بلاذری، احمد بن یحیی (1417ق)، أنساب الأشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بیومی، محمد (بیتا)، دراسات فی تاریخ العرب القدیم، اسکندریه: دار المعرفة الجامعیة.
پاکتچی، احمد (1380ش)، «اهل کتاب»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد دهم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
پاکتچی، احمد (1391ش)، درس‌گفتارهایی درباره تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهیه و تنظیم از محمد جانی‌پور، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
پاکتچی، احمد (1392ش)، «سنّتهای املایی (ارتوگرافی) در خط عربی متقدم با توجه به انعکاس آن در نسخههای قرآن»، تأملاتی در مباحث فرهنگ اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
حویزی، عبدعلی (1415ق)، تفسیر نور الثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم: اسماعیلیان.
خلیل بن احمد (1410ق)، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت.
دلو، برهان الدین (1989م)، جزیرة العرب قبل الإسلام، بیروت: دار الفارابی.
دوپویی، فرانسیس (1385ش)، انسانشناسی اقتصادی، ترجمه محدثه محبحسینی، تهران: نشر علم.
دیوان حاتم الطائی (1401ق)، بیروت: دار صادر.
رضا، عنایت الله (1388ش)، «جاده ابریشم»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هفدهم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
رضا، محمد رشید (1990م)، تفسیر المنار، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ریویر، کلود (1382ش)، انسانشناسی سیاسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران: نشر نی.
ریویر، کلود (1390ش)، درآمدی بر انسانشناسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران: نشر نی.
زمخشری، محمود (1407ق)، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر (1314ق)، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور، قاهره: المطبعة میمنیة.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر (1421ق)، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربی.
شوکانی، محمد بن علی (1413ق)، نیل الأوطار، مصر: دار الحدیث.
شیرزاد، محمد حسن و شیرزاد، محمد حسین (1394ش)، «بازخوانی مفهوم ربا در قرآن کریم بر پایه روش معناشناسی ساختگرا»، صحیفه مبین، س 21، ش 58.
صادقی تهرانی، محمد (1365ش)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طوسی، محمد بن حسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، به کوشش حسن خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن (1420ق)، فهرست کتب الشیعة، قم: انتشارات ستاره.
عبدالباقی، محمد فؤاد (1386ش)، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قم: انتشارات اسلامی.
علی، جواد (1978م)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، بیروت: دار العلم للملایین.
العلی، صالح احمد (2000م)، تاریخ العرب القدیم و البعثة النبویة، بیروت: شرکة المطبوعات.
عهد عتیق (1362ش)، تهران: انجمن کتاب مقدس ایران.
فیض کاشانی، محمد محسن (1415ق)، تفسیر الصافی، به کوشش حسین اعلمی، تهران: مکتبة الصدر.
قرطبی، محمد بن احمد (1972م)، الجامع لأحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره: دار الشعب.
قمی، علی بن ابراهیم (1367ق)، التفسیر، به کوشش سید طیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ماوردی، علی بن محمد (1409ق)، أعلام النبوة، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
مسعودی، علی بن حسین (بیتا)، التنبیه و الإشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره: دار الصاوی.
مسلم بن حجاج (1955م)، الصحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره: مکتبة عیسی البابی.
مشکور، محمد جواد (1357ش)، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مصباحی مقدم، غلامرضا و احمدوند، خلیل الله (1388ش)، «ابعاد شناخت ربای جاهلی»، مطالعات اقتصاد اسلامی، س 2، ش 2.
مغنیه، محمد جواد (1424ق)، الکاشف، تهران: انتشارات اسلامیه.
موسویان، سید عباس (1386ش)، «نظریههای بهره و ربا»، اقتصاد اسلامی، س 7، ش 27.
موسویان، سید عباس و میسمی، حسین (1393ش)، «نقد و بررسی دیدگاههای جدید پیرامون ربا و بهره بانکی»، تحقیقات مالی- اسلامی، س 3، ش 6.
نجاشی، احمد بن علی (1407ق)، الرجال، به کوشش سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
نووی، یحیی بن شرف (1392ق)، شرح صحیح مسلم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1431ق)، التاریخ، به کوشش عبدالأمیر مهنا، بیروت: شرکة الأعلمی.
یونگ، مایکل (1373ش)، تروبریاندها: پژوهشهای مردمشناسی مالینوفسکی در جزایر تروبریاند، ترجمه عباس مخبر، تهران: انتشارات طرح نو.
Abelson, Joshua (1922), "Usury (Jewish)", Encyclopedia of Religion and Ethics, ed. James Hastings, vol. 12, Edinburgh: T. & T. Clark.
Beeston, A. F. L. et al. (1982), Sabaic Dictionary, Beirut: Librairie du Liban.
Bennett, William Henry (1922), "Usury (Hebrew)", Encyclopedia of Religion and Ethics, ed. James Hastings, vol. 12, Edinburgh: T. & T. Clark.
Brun, J. (1895), Dictionarium Syriaco – Latinum, Beryti Phoeniciorum: Typographia PP. Soc. Jesu.
Choudhury, Masudul Alam (2006), "Usury", Encyclopaedia of the Qur'an, vol. 5, Leiden: Brill.
Cohn, Haim Hermann (1996), "Usury", Encyclopedia Judaica, vol. 16, Jerusalem: Keter Publishing House.
Costaz, Louis (2002), Syriac-English Dictionary, Beirut: Dar El-Machreq.
Dembitz, Lewis (1905), "Usury", The Jewish Encyclopedia, ed. Isidore Singer, vol. 12, USA: KTAV Publishing House.
Ferraro, Gary (2006), Cultural Anthropology: An Applied Perspective, 6th edition, USA: Thomson Wadsworth.
Gesenius, William (1939), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Oxford: Oxford University Press.
Heady, Patrick (2005), "Barter", A Handbook of Economic Anthropology, ed. James Carrier, Cheltenham & Northampton: Edward elgar.
Herskovits, Melville (1952), Economic Anthropology, New York: Alfred A. Knopf.
Hunt, Robert (2005), "One-Way Economic Transfers", A Handbook of Economic Anthropology, ed. James Carrier, Cheltenham & Northampton: Edward elgar.
Jastrow, Marcus (1903), A Dictionary of the Targumim, London/ New York: G. P. Putnam's Sons.
Klein, E. (1987), A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language, Jerusalem: The University of Haifa.
Kottak, Conrad Phillip (2002), Cultural Anthropology, Boston: McGraw-Hill.
Mauss, Marcel (2002), The Gift, London & New York: Routledge.
Malinowski, Bronislaw (2005), Argonauts of the Western Pacific, London: Routledge.
Montgomery Watt, William (1956), Muhammad at Medina, Oxford: Oxford University Press.
Malinowski, Bronislaw (1988), Muhammad's Mecca: History in the Qur'an, Edinburgh: Edinburgh University Press.
Sahlins, Marshall (1957), "Differentiation by Adaptation in Polynesian Societies", The Journal of the Polynesian Society, No. 3, vol. 66.
Sahlins, Marshall (1963), "Poor Man, Rich Man, Big-Man, Chief: Political Types in Melanesia and Polynesia", Comparative Studies in Society and History, No. 3, vol. 5.
Sahlins, Marshall (1972), Stone Age Economics, Chicago & New York: Aldine. Atherton, Inc.
Schacht, Joseph (1995), "Riba", Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., vol. 8, Leiden: Brill.
Small, Keith (2011), Textual Criticism and Qur'an Manuscripts, Lanham: Lexington Books.
Strathern, Andrew & Stewart, Pamela (2005), "Ceremonial exchange", A Handbook of Economic Anthropology, ed. James Carrier, Cheltenham & Northampton: Edward Elgar.
Wielandt, Rotraud (2002), "Exegesis of the Quran: Early Modern and Contemporary", Encyclopaedia of the Qur'an, vol. 2, Leiden: Brill.
Yan, Yunxiang (2005), "The Gift and Gift Economy", A Handbook of Economic Anthropology, ed. James Carrier, Cheltenham & Northampton: Edward Elgar.
Zammit, Martin (2002), A Comparative Lexical Study of Qur'anic Arabic, Leiden: Brill.
)