گونه‌ شناسی استکبار و ماهیت آن در قرآن کریم

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از مهم‌ترین مباحث قرآنی در حوزة رفتارشناسی و جامعه‌شناسی، تحلیل و بررسی استکبار در ابعاد و سطوح مختلف آن است. عنایت قرآن کریم به استکبارستیزی و نهادینه کردن این فرهنگ در افراد و جوامع و وجود مستکبران در همة اعصار، باعث شده آیاتی چند از قرآن به بیان ویژگی‌ها و صفات اخلاقی ـ رفتاری آنان اختصاص یابد. اهمیت این موضوع تا جایی است که شناخت پدیدة استکبار در هر عصر و زمانی، از لوازم بصیرت دینی و از اهم موضوعات اجتماعی تلقی می‌شود. در این جستار، تلاش شده تا با ارائة تعریفی جامع و تحلیلی دقیق از ماهیت استکبار و بررسی حوزة معنایی این واژه، به تحلیل و ریشه‌یابی انواع و اقسام آن و استخراج عوامل، ریشه‌ها و آثار این پدیده پرداخته شود. این پژوهش به شیوة تحلیل متن به بررسی آیات مربوط به حوزة استکبار پرداخته است. با بررسی واژة استکبار در کنار واژگان هم‌نشین و مترادف آن، به زمینه‌ها، عوامل و آثار این پدیدة شوم اجتماعی اشاره نموده و نتیجه می‌شود که استکبار عبادی، ریشه و علت سایر اقسام استکبار می‌باشد. اشرافیت، قدرت نظامی و اقتصادی، بی‌نیازی از خداوند و نادیده انگاری قدرت الهی، از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری استکبار به شمار می‌آید. همچنین تقویت روحیة قیام و ظلم‌ستیزی و خودباوری و توجه به ارزش‌های الهی و خروج از خودمحوری و هوای نفس، از جمله راهکارهای قرآن برای مقاله با این صفت مذموم اجتماعی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 
 
کتاب‌نامه:
قرآن کریم.
ابن منظور، محمد بن مکرم(1414ق)، لسان العرب، بیروت‌: دار‌ صادر، چاپ سوم.
امین، سیده نصرت(1361ش)، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران: نهضت زنان مسلمان.
ایزوتسو، توشیهیکو(1378ش)، مفاهیم اخلاقی، دینی در قـرآن مـجید، تهران: فروزان‌روز.
جوادی آملی، عبدالله(1389)، تسنیم، قم: انتشارات اسراء.
رازی، ابوالفتوح حسین بن علی(1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
رازی، فخرالدین ابوعبدالله محمد بن عمر(1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیائ التراث العربی، چاپ سوم.
راغـب اصـفهانی، حسین بن محمد(1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، دمـشق‌: الدار الشامیه.
زمخشری، محمود(1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتب العربی، چاپ سوم.
سبزواری‌ نجفی‌، محمد‌ بن حبیب‌اللّه(1406ق)، الجـدید فـی تـفسیر القرآن المجید‌، بیروت‌: دار التعارف للمطبوعات.
شهیدی، سید مهدی(1388)، «معناشناسی واژه استکبار در قرآن کریم بر مبنای نظریه ایزوتسو»، فصلنامه معرفت، شماره 143.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انـتشارات اسـلامی وابسته به‌ جامعة مدرسین حوزه علمیه‌ قم‌، چاپ پنجم.
طبرسی، فضل بن حسن(1372ش)، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن،تهران: ناصرخسرو، چاپ سوم.
طبری، ابوجعفر محمدبن جریر(1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه، چاپ اول.
طریحی‌، فخرالدین(1375ش)، مجمع البحرین، تهران‌: کـتاب‌ فروشی‌ مـرتضوی، چاپ سوم.
عبدالباقی، محمدفؤاد(1378ش)، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قم: انتشارات حر، چاپ اول.
عسکری، ابوهلال(1412ق)، معجم الفروق اللغویة‌، قم: ،مؤسسة النشر الاسلامی.
فراهیدی، خلیل بـن احـمد(‌1410‌ق)، کـتاب‌ العین، قم: هجرت، چاپ دوم.
مجلسی، محمدباقر(1403ق)، بحار الأنوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
مدرسی، سیدمحمدتقی(1419ق)، من هدی القرآن، تهران: دارالحسین، چاپ اول.
مصطفوی، حسن(1360ش)، التـحقیق‌ فـی‌ کـلمات‌ القرآن‌ الکریم‌، تهران: بنگاه ترجمه‌ و نشر‌ کتاب.
مغنیه، محمدجواد(1424ق)، التفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب الاسـلامیه.
مـکارم شیرازی، ناصر‌ و همکاران(1374ش)، تفسیر‌ نمونه‌، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
میبدی، رشیدالدین احمدبن ابی سعد(1371ش)، کشف الأسرار و عدّة الأبرار، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم.