معناشناسی تاریخی مفهوم «نوادر» و ابهام‌ زدایی از آن با بررسی موردی باب النوادر کتب اربعه

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

3 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد.

چکیده

احصای 82 تن نوادرنویس در الفهرست و 272 تن در الذریعه؛ اوج رویکرد نوادرنویسی را در بازه­ زمانی قرن دوم تا چهارم هجری، به‌ویژه در حدیث نشان می­دهد. مسأله­ این مقاله آن است بدانیم مؤلفان مرادشان از نام­گذاری «نوادر» چه بوده؛ که گاه، عنوان مستقل النوادر؛ و گاه بخشی از کتابشان را «باب النوادر» یا «باب النادر» می­نامیده­ اند. به همین منظور، با رویکرد معناشناسی تاریخی به تحلیل لغوی و اصطلاحی نوادر پرداخته­؛ سپس با بررسی مصادیق نوادر کتب اربعه و ابهام‌زدایی از مفهوم نوادر، پرکاربردترین معانی نوادر کتب اربعه استخراج شده‌اند. در معناشناسی تاریخی، به‌طور خاص واژه «نادر» از زمان امامان باقر و صادق(ع) در بحث تعارض دو روایت، کاربرد داشته است. در بررسی نوادر کتب اربعه نیز به چهارده مصداق رسیدیم. پرکاربردترین مصادیق ابواب «النوادر و النادر» کافی و فقیه، زیادات یا مستدرک، احادیث متفرق ابواب یک کتاب همچون کتاب الصوم، نه یک باب خاص از کتاب الصوم؛ و احادیث شاذ به ­نظر ­رسید؛ که با ابواب «زیادات» طوسی، حداقل در معنای استدراک و احادیث متفرق، مشترکند؛ ولی تنها باب النوادر موجود در تهذیبین ظاهراً بیشتر حاوی احادیث شاذ است. همچنین از آنجا که واژه «نوادر» معانی و مصادیق متعدد دارد، واژه­ای مبهم به شمار می ­آید که ابهام آن از نوع ابهام لغوی و چندمعنایی است و اشتراک لفظی دارد؛ لذا نمی­توان به‌طور قطع ترجیح یک معنای خاص را برای آن مشخص کرد؛ نیز نوادر با گذر زمان، اتساع و تضییق معنا داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 
کتاب‌نامه:
1. آذرنوش، آذرتاش(1379ش)، فرهنگ معاصر عربی به فارسی، تهران: نشرنی.
2. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن(1333ق)، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، مصحح احمد منزوی، تهران: بی‌نا.
3. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن(1398ق)، الذریعه من تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
4. ابطحی اصفهانی، محمدباقر(1970م)، تهذیب المقال فی تنقیح المقال، النجف: بی‌نا.
5. ابن ابی­ جمهور، محمدبن زین الدین(1403ق)، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیة، تحقیق محمد بن­ علی­ بن ابراهیم احسایی، قم: مطبعه سید الشهدا.
6. ابن اثیر، مبارک­ بن­ محمد(1421ق)، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ریاض: دار ابن جوزی.
7. ابن العبری، غریغوریوس الملطی(1992م)، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت: دارالشرق.
8. ابن جوزی، عبدالرحمن­ بن­ علی(بی­تا)، غریب الحدیث، تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت: بیجا.
9. ابن­ بابویه، محمد بن­ علی­ بن­ الحسین(بی­تا)، التوحید، قم: جامعه المدرسین.
10. ابن­ بابویه، محمد بن­ علی­ بن­ الحسین(1410ق)، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی­ أکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
11. ابن­ درید، محمدبن­ حسن(1988م)، جمهرة اللغة، بیروت: دارالعلم للملایین.
12. ابن­ فقیه همدانی، احمدبن­ محمدبن­ اسحاق( 1416ق)، البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت: عالم­الکتب.
13. احمدی فقیه (یزدی)، محمدحسن( 1369ش)، «فواید رجالی در آثار امام نوادر»، کیهان اندیشه، ش29.
14. امینی، عبدالحسین(1380ش)، الغدیر، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.
15. انصاری­ قمی، محمدرضا(1373ش)، «امالی شیخ طوسی نوادر»، کیهان اندیشه، ش56.
16. انصاری، حسن(1371ش)، «ابن ندیم»، تهران: انتشارات دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
17. بستانى، فواد افرام(1375ش)، فرهنگ ابجدی‏، تهران: ناشر اسلامی.
18. پاکتچی، احمد(1385ش)، مکاتب فقه امامی در ایران پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حله، تهران: دانشگاه امام صادق.
19. پاکتچی، احمد(1388ش)، تاریخ حدیث، تهران: دانشگاه امام صادق.
20. پاکتچی، احمد(1389ش) «جزیه»، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
21. پاکتچی، احمد(1391ش)، نقد متن، تهران: دانشگاه امام صادق.
22. تهانوی، محمدعلی­ بن­ علی(بی­تا)، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تحقیق علی فرید دحروج، بیروت: مکتبه ناشرون.
23. ثعالبی، عبدالملک­ بن­ محمد(1414ق)، فقه اللغة، تحقیق جمال طلبه، بیروت: دارالکتب العلمیة.
24. جعفری، یعقوب(1366ش)، «امالی نویسی»؛ درس­هایی از مکتب اسلام، سال27، ش9.
25. جمعی از نویسندگان (بی ­تا)، نامه­ دانشوران ناصری، قم: دارالفکر.
26. جوهری، اسماعیل­ بن­ حماد(1407ق)، الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت:دارالعلم للملایین.
27. چراغی­وش، حسین و دیگران(1393ش)، «نقش اشتراک لفظی در پیدایش اختلاف برداشت مجتهدان از آیات قرآنی»، کتاب قیم، شماره 9.
28. حارثی­ عاملی، حسین­ بن­ عبدالصمد(1360ش)، وصول الأخیار إلی أصول الأخبار، محقق عبداللطیف حسینی کوه کمری، قم: مجمع الذخایر الاسلامیه.
29. خاقانی، علی(1404ق)، رجال الخاقانی، مصحح محمد صادق بحر العلوم، نجف:مکتب الاعلام الاسلامی.
30. خرمشاهی، بهاءالدین(1381ش)، دان‍ش‍ن‍ام‍ه‌ ق‍رآن‌ و ق‍رآن‌ پ‍ژوه‍ی‌، تهران: ناهید.
31. خوانساری اصفهانی، محمدباقر موسوی(1390ش)، روضات الجنات، قم: مکتبه اسماعیلیان.
32. خویی، سیدابوالقاسم موسوی(1415ق)، معجم الرجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، بیروت: دارالزهراء.
33. دست‌ افشان، علیرضا(1387ش)، بررسی و حل مسأله ابهام ساختاری و مسأله تعهد وجودی در دلالت شناسی ضمایر آنافوریک، رساله­ دکتری به راهنمایی سیدمحمدعلی حجتی، دانشگاه تربیت مدرس.
34. راغب اصفهانی، حسین­ بن­ محمد(1374ش)، مفردات الفاظ القرآن، تهران: مرتضوی.
35. راوندی کاشانی، فضل­ الله­ بن­ علی(1418ق)،ال‍ن‍وادر، ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ اح‍م‍د ال‍ص‍ادق‍ی‌ الاردس‍ت‍ان‍ی‌، تهران: م‍وس‍س‍ه‌ ال‍ث‍ق‍اف‍ه‌ الاس‍لام‍ی‍ه‌.
36. زمخشرى، محمودبن­ عمر(1386ش)، مقدمة الأدب، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
37. زمخشرى، محمودبن­ عمر(1979م)، اساس البلاغه، بیروت: دارصادر‏.
38. الزَّوزنی، قاضی عبدالله حسین بن احمد( 1413ق)، شرح معلقات السَّبع، بیروت: دارالمعرفة.
39. سبحانی، جعفر(1423ق)، کلیات فی علم الرجال، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
40. سرخه­ ای، احسان(1394ش)،«کاربرد حدیث و روایت در فهرست و رجال پیشینیان»، علوم حدیث، دوره 20، ش76.
41. سرخه­ ای، احسان(1395ش)، «کاربرد له روایات در فهرست شیخ طوسی و ارتباط آن با کتب نوادر»، علوم حدیث، سال21، ش81.
42. سمعانی التمیمی، عبدالکریم(1962م)، الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدر آباد: دائرةالمعارف العثمانی.
43. سیوطی، جلال­ الدین(1418ق)، المزهر فی علوم اللغة وأنواعها، فؤادعلی منصور، بیروت:دارالکتب العلمیة.
44. شبیری زنجانی، سید محمدجواد(1376ش)، «نوادر احمد بن محمد بن عیسی اشعری»، آینه پژوهش، ش46.
45. شرقاوى‏، اقبال احمد(1993م)، معجم المعاجم‏، بیروت: دارالغرب الاسلامی‏.
46. شرقی، محمدعلی(1366ش)، قاموس نهج البلاغه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
47. شوشتری، محمد­تقی(1410ق)، قاموس الرجال، قم:موسسه النشر الاسلامی.
48. صاحب بن عباد، اسماعیل(1414ق)، المحیط فی اللغة، محمد حسن آل یاسین، بیروت:عالم الکتب.
49. صادقی بهمنی، سهند(1394ش)، واکاوی آرای فقهی نادر و خلاف مشهور شیخ صدوق؛ رساله­ دکتری به راهنمایی حسین صابری، دانشگاه فردوسی مشهد.
50. صدر، سید حسن(1413ق)، نهایة الدرایه، تحقیق ماجد الغرباوی، بی ­جا: نشر المشعر.
51. صفوی، کوروش(1395ش)، فرهنگ توصیفی مطالعات ادبی، تهران: نشر نی.
52. طریحى، فخرالدین(1375ش)، مجمع البحرین،‏ مصحح احمد حسینى اشکورى، تهران: مرتضوی.
53. طوسی، محمد بن­ حسن(1435ق)، تهذیب الاحکام، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
54. طوسی، محمد بن­ حسن(1415ق)، رجال الطوسی، تحقیق جواد اقیومی الاصفهانی، قم: جامعة المدرسین حوزه علمیه.
55. طوسی، محمد بن­ حسن(1390ش)، الاستبصار، تحقیق سیدحسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
56. عابدی، احمد(1370ش)، «نجعة کتابی بسیار سودمند در فقه شیعه»، آینه پژوهش، ش7.
57. غفاری، علی­ اکبر و محمدحسن صانعی پور(1384ش)، دراسات فی علم الدرایه (تلخیص مقباس الهدایه)،تهران: سمت.
58. فاتحی نژاد، عنایت­ الله (1380ش)، «امالی ادبی»، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
59. فراهیدى، خلیل بن­ احمد (1409ق)، کتاب العین، الطبعه الثانیه، قم: نشر هجرت.
60. فیض کاشانی، محمد­بن شاه مرتضی(1406ق)، الوافی، اصفهان: مکتبه امیرالمؤمنین.
61. فیض کاشانی، محمد­بن شاه مرتضی(1993م)، نوادر الاخبار فی ما یتعلق باصول الدین، تحقیق مهدی الانصاری القمی، بی ­جا: موسسه تحقیقات فرهنگی.
62. قاسم پور، محسن؛ علی اکبریان، مجتبی(1396ش)، «النوادر اشعری مصدر حدیثی الکافی کلینی»، مطالعات فهم حدیث، ش7.
63. قالی بغدادی، ابوعلی(1407ق)، الأمالی و النوادر، بیروت: لجنه احیاء التراث العربی فی دارالآفاق الجدیده.
64. کلینی، محمدبن­ یعقوب(1388ش)، اصول الکافی، تحقیق علی ­اکبر غفاری، تهران: مکتبه الاسلامی.
65. کلینی، محمدبن­ یعقوب(1391ش)، فروع الکافی، تحقیق علی­ اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
66. کنتوری، حامد حسین­ بن­ قلی(1366ش)، عبقات الانوار،اصفهان: کتابخانه امام امیرالمومنین.
67. مازندرانی،­ محمدصالح(1388ش)، شرح فروع الکافی، تحقیق محمدجواد محمودی و محمد حسین درایتی، قم: دارالحدیث.
68. مامقانی، عبدالله(1385ش)، مقباس الهدایه، محقق محمدرضا مامقانی، قم: دلیل ماه.
69. مجذوب تبریزی، محمدبن­ محمدرضا(1387ش)، الهدایا لشیعه ائمه الهدی، مصحح محمدحسین درایتی، محقق غلام حسین قیصری، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
70. مجلسی، محمدباقر(1363ش)، مراة العقول، طهران: دارالکتب الاسلامیه.
71. مجلسی، محمدتقی­(1406ق)، روضة المتقین، تحقیق و تعلیق اشرف علی، قم: بنیاد فرهنگ.
72. مجلسی، محمدتقی­(1414ق)، لوامع صاحب قرانی، قم: موسسه اسماعیلیان.
73. مدیر شانه­ چی، کاظم(1381ش)، درایه الحدیث، قم:دفتر انتشارات اسلامی.
74. مفید، ­محمدبن نعمان (بی ­تا)، جوابات اهل الموصل، محقق مهدی نجف، قم: المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید.
75. میرداماد، محمدباقر(بی ­تا ـ الف)، الرواشح السماویه فی شرح الأحادیث الامامیه، بی­ جا: بی ­نا.
76. میرداماد، محمدباقر(بی­ تا ـ ب)، تعلیقه علی اصول الکافی، بی­ جا: خیام.
77. نجاشی، أبی­ العباس(1394ش)، رجال، تحقیق محمدباقر ملکیان، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
78. نصیف الجنانی، احمد(1381ش)، «پدیده اشتراک لفظی در زبان عربی»، پژوهش  و حوزه، ش10.
79. نوری، میرزاحسین(1415ق)، خاتمه المستدرک، قم: مؤسسه آل­ البیت(ع) لاحیاء التراث.
80. نویری، احمدبن عبدالوهاب(1423ق)، نهایه الأرب فی فنون الأدب‏، قاهره:دارالکتب و الوثائق القوم.
81. الودغیری، عبدالعلی(1977م)، ابوعلی القالی و اثره فی الدراسات اللغویه و الادبیه بالاندلس، بی­ جا: جائزه المغرب فی­ الاداب.
82. Bach, Kent, (1998), “Ambiguity”, Routledge Encyclopaedia of Philosophy.
83. Tashiro, Tom, (2003), “Ambiguity as aesthetic principle”. In The Dictionary of the History of Ideas. Maintained by: The Electronic Text Center at the University of Virginia Library.
84. Toufani‌ Nezhad, Kazem, (2001), Polysemy & its pedagogical implications, khorasgan, Islamic Azad University.