چیستیِ ایمان در قرآن کریم به روش تحلیل محتوای کیفی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه قرآن و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مشهد، ایران.

چکیده

چیستی ایمان، یکی از مهم­ترین سؤالاتی است که در درازنای تاریخ اسلام، ذهن مفسران و متکلمان اسلامی را به خود مشغول ساخته است. برخی بر یک رکن، گروهی بر دو رکن، بعضی بر سه رکن و عده­ای بر چهار رکن اصلی در تعریفِ چیستیِ ایمان، مستند به آیات قرآن، تأکید ورزیده­اند. در این پژوهش، دیدگاه قرآن، در باب چیستیِ ایمان به دور از منازعات متکلمان و مفسران و تنها با تمرکز بر آیات قرآن، به شیوۀ مستند، مستدل و متن­محور و با روش تحلیل محتوای کیفی؛ استخراج، گزارش و تحلیل شده تا زمینه برای پاسخ به سؤال پیش­گفته فراهم آید. از مطالعۀ تحلیلی آیات مربوط به ایمان در قرآن به دست می­آید که ایمان به معنای تصدیق و مراد از تصدیق، یقین است که در قلب، جای دارد و از همین رو، ایمان امری قلبی است. نیز همۀ گونه­های متعلَّقات ایمان در قدسی بودن مشترکند. نتیجه اینکه ایمان، تصدیقِ امرِ قدسی است. ایمان، دارای مراتب، اختیاری، قلبی و متقابل با کفر است و پس از اسلام و پیش از تقوا، احسان، اطمینان، بِرّ و صدق قرار می­گیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
آخوندی، محمد باقر (1393)، «سنخ شناسی نفاق در قرآن مجید»، فصلنامه آموزه­های قرآنی، شماره 20، صص 76-53.
ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق) (بی‌تا)، التوحید، تصحیح: السید هاشم الحسینی الطهرانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه.
ابن حزم اندلسی، ابی محمد علی بن احمد (1420)، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، تحشیه: احمد شمس الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن فارس، احمد (1399)، معجم مقائیس اللغه، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دارالفکر.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1405)، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزه.
احمدزاده، سید مصطفی (1396)، چیستی عمل صالح در قرآن کریم؛ روشی معناشناختی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
استراوس، انسلم؛ کربین، جولیت (1394)، مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریۀ زمینه­ای، ترجمۀ ابراهیم افشار، تهران: نشر نی.
اشعری، ابوالحسن (1409)، مقالات الاسلامیین، بیروت: دارالنفائس.
ایزوتسو، توشی­هیکو (1378)، مفاهیم اخلاقی- دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران: فرزان.
ایزوتسو، توشی­هیکو (1378)، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمۀ زهرا پور سینا، تهران: سروش.
باردن، لورنس (1374)، تحلیل محتوا، ترجمۀ ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی سرخابی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
بروجردی، سید حسین (1416)، تفسیر الصراط المستقیم، قم: موسسه انصاریان.
جوادی آملی، عبدالله (1378)، تفسیر تسنیم، قم: نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1379)، معرفت­شناسی در قرآن، قم: نشر اسراء.
خادمی، عین الله و قدسیه ماجدی (1393)، «چیستی ایمان از دیدگاه ملاصدرا»، فصلنامه فلسفه دین، دوره 11، شماره 2، صص 324- 289.
خامه گر، محمد (1382)، ساختار هندسی سوره­های قرآن، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
راغب اصفهانی، حسین (1416)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، بیروت: دارالقلم.
سلیمی، علی (1395)، «تحلیل پاره فرهنگی در نظریه قرآنی کجروی»، فصلنامه اسلام و علوم اجتماعی، شماره 15، صص34-5.
سید رضی (1368)، نهج البلاغه، ترجمۀ سید جعفر شهیدی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
سید مرتضی، علی بن الحسین الموسوی البغدادی (1411)، الذخیره فی علم الکلام، تحقیق: السید احمد الحسینی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه.
طباطبایی نجفی، سید مهدی بن سید مرتضی (1417)، رساله سیرو سلوک منسوب به بحرالعلوم، با مقدمه و شرح سید محمد حسین حسینی طهرانی، مشهد: انتشارات علامه طباطبایی.
طباطبایی، سید محمد حسین (1402)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرسی، (1415)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن (1400)، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران: چهل ستون.
علوی، سید محمد کاظم (1393)، «تحلیل معرفت محورانه مراتب ایمان در فلسفه ملاصدرا»، فصلنامه حکمت و فلسفه، سال دهم، شماره دوم، صص28-7.
فیروزی، رضا (1386)، نظریه ایمان، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
کافی، مجید (1392)، نظریه اجتماعی ارتباط در قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کریپندورف، کلوس (1383)، تحلیل محتوا: مبانی روش‌شناسی، ترجمۀ هوشنگ نایبی، تهران: نشرنی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1379)، الکافی، تصحیح: علی اکبر الغفاری و محمد باقر البهبودی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
لسانی فشارکی، محمد؛ مرادی زنجانی، حسین (1391)، روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، قم: بوستان کتاب.
محمدی، عبدالله (1397)، هستی شناسی ایمان: کاوشی در رابطه ایمان و معرفت، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
مصباح یزدی، محمد تقی (1383)، به سوی او، تحقیق و ویرایش: محمد مهدی ناصری، قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
معروفی، یحیی؛ یوسف‌زاده، محمدرضا (1388)، تحلیل محتوا در علوم انسانی، همدان: سپهر دانش.
مفید، محمد بن نعمان (1413)، تصحیح الاعتقاد، مجموعه آثار، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.
مقداد، جمال الدین بن عبدالله (1429)، اللوامع الاالهیه فی المباحث الکلامیه، قم: بوستان کتاب.
ملاصدرا شیرازی، محمد بن ابراهیم (1360)، اسرار الآیات، تصحیح: محمد خواجوی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
ملاصدرا شیرازی، محمد بن ابراهیم (1366)، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: محمد خواجوی، قم: بیدار.
نامور، هومن؛ ذهبی، فاطمه (1389)، «گامی به سوی تحلیل محتوای آیات قرآن از منظر روان‌شناسی اجتماعی»، فصلنامۀ مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شمارۀ اول، پیاپی 7، صص57-76.
نصیری، منصور (1393)، «ایمان از دیدگاه علامه طباطبایی»، فصلنامه قبسات، شماره 73، صص78- 49.
الهی­زاده، محمد حسین (1395)، تدبر در قرآن کریم، مشهد: مرکز تدبر در قرآن و سیره.
Hsieh, Hsiu-fang, Shannon, Sarah E., (2005), "Three Approaches to Qualitative Content Analysis", Qual Health Res, vol. 15.
Yan Zhang and Barbara M. Wildemuth, (2005), Qualitative Analysis of Content, 1- 12, Retrieved from https://philpapers.org/rec/ZHAQAO.