مطالعات قرآن و حدیث
رسول و نبی در اندیشه مفسران و متکلمان؛ سیر تطور و نقد دیدگاه ها
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.
3 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.
چکیده
دو مفهوم «رسول» و «نبی» گرچه به‌صورت گستردهای در قرآن کریم و فرهنگ اسلامی مورداستفاده بوده اما مفسران و متکلمان مسلمان کمتر بر معنای دقیق این دو توافق داشتهاند. به‌طورکلی میتوان دیدگاههای ایشان را در این زمینه تحت دو عنوان تغایر و تساوی تقسیمبندی نمود. البته دیدگاه تغایر با تقریرهای چندگانهای تبیین شده است که در هر یک از این تقریرات وجه تمایز رسول از نبی عبارت است از: داشتن مأموریت ابلاغ وحی به مردم، داشتن شریعت مستقل، داشتن کتاب، رؤیت فرشتگان. آنان که رسول را مأمور ابلاغ وحی دانستهاند و برای نبی چنین امری را قائل نیستند، معنای نبی را یکی از این سه دانستهاند: عدم داشتن رسالت ابلاغ وحی، خبردادن از جانب خداوند و دارا بودن شأن و مقام بالا. در این مقاله دیدگاههای حدود 80 مفسر و متکلم درباره این دو واژه، در سه دوره زمانی متقدمان، متأخران و معاصران موردبررسی قرارگرفته و طبقه‌بندی‌شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که تقریرات مختلف از تساوی یا عدم‌تساوی دو مفهوم نبوت و رسالت در تمامی ادوار اندیشه اسلامی وجود داشته است، هرچند متأخران بیشتر به اعم بودن مفهوم نبوت نسبت به رسالت تمایل داشتهاند. بااین‌وجود طبق نظر نگارنده با توجه به اشکالاتی که در تقریرات مختلف نظریه تغایر وجود دارد، چنین نتیجهگیری شده که رسول و نبی در معنای اصطلاحی مورداستفاده در قرآن کریم و متون اسلامی به یک معنا هستند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم.
آلوسی، محمود بنعبدالله، (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن ابی جامع، علی بن حسین، (1413ق)، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، قم: دارالقرآن الکریم.
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.
ابن ابی شریف، مقدسی، (1425ق)، المسامره شرح المسایره فی العقائد المنجیه فی الاخره، بیروت: المکتبه العصریه.
ابن اثیر، مبارکبنمحمد، (1367ش)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن بابویه، محمدبنعلی، (1414ق)، الإعتقادات، قم: المؤتمر العالی للشیخ المفید.
ابن بدرالدین، حسین، (1422ق)، ینابیع النصیحه فی العقائد الصحیحه، صنعاء: مکتبه البدر.
ابن درید، محمدبنحسن، (1987م)، جمهرۃ اللغه، بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن عاشور، محمدطاهر، (1420ق)، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
ابن عباس، عبدالله، (1412ق)، تنویر المقباس من تفسیر ابنعباس، بیجا: دارالکتب الاسلامیه.
ابن عربی، محمدبنعلی، (1422ق)، تفسیر ابنعربی (تأویلات عبدالرزاق)، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
ابن عربی، محییالدین، (1414ق)، التوحید العقیده، دمشق: دارالکتاب العربی.
ابن عطیه، عبدالحق بنغالب، (1422ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
ابن فارس، احمد، (1404ق)، معجم المقاییس اللغه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابوالسعود، محمدبنمحمد، (1983م)، ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
ابونعیم اصفهانی، (1412ق)، دلائل النبوه، بیروت: دار النفائس.
امین، نصرت بیگم، (بیتا)، تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن، بیجا: بینا
بحرانی، هاشم بنسلیمان، (1415ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: موسسه البعثه.
بروجردی، محمد ابراهیم، (1366ش)، تفسیر جامع، تهران: کتابخانه صدر.
بغوی، حسینبنمسعود، (1420ق)، تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بیضاوی، عبداللهبنعمر، (1418ق)، انوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
تفتازانی، سعدالدین، (1409ق)، شرح المقاصد، قم: الشریف الرضی.
ثعلبی، احمدبنمحمد، (1422ق)، الکشف و البیان، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
جاحظ، (2002م)، رسائل الجاحظ، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
جلالیان، حبیبالله، (1378ش)، تایخ تفسیر قرآن کریم، تهران: اسوه.
جوهری، اسماعیلبنحماد، (1404ق)، الصحاح؛ تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت: دارالعلم للملایین.
جوینی، عبدالملک، (1416ق)، الإرشاد إلی قواطع الأدله فی أول الاعتقاد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حائری طهرانی، علی، (1338ش)، مقتنیات الدرر، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
حسینی همدانی، محمد، (1404ق)، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران: لطفی.
حویزی، عبدعلیبنجمعه، (1415ق)، تفسیر نورالثقلین، مصحح: رسولی، هاشم، قم: اسماعیلیان.
خازن، علیبنمحمد، (1415ق)، تفسیر الخازن المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، مصحح: شاهین، عبدالسلام، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خسروانی، علیرضا، (1390ق)، تفسیر خسروی، تهران: کتابفروشی اسلامی.
خطیب شربینی، محمدبناحمد، (1425ق)، تفسیر الخطیب الشربینی المسمی السراج المنیر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خمینی، روح‌الله، (بیتا)، کشف الاسرار، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
دینوری، عبداللهبنمحمد، (1424ق)، تفسیر ابن وهب المسمی الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
رشید رضا، محمد، (1414ق)، تفسیر القرآن الکریم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفه.
زمخشری، محمودبنعمر، (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأتاویل فی وجوه التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
سبحانی، جعفر، (1412ق)، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، قم: المرکز العالمی للداراسات الاسلامیه.
سبحانی، جعفر، (1421ق)، مفاهیم القرآن، قم: مؤسسه الامام الصادق.
سبحانی، جعفر، (1425ق)، الفکر الخالد فی بیان العقائد، قم: مؤسسه الامام الصادق.
سلطان علی شاه، محمد، (1408ق)، بیان السعادۃ فی مقامات العبادۃ، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
سمرقندی، نصربنمحمد، (1416ق)، تفسیر السمرقندی المسمی بحرالعلوم، بیروت: دارالفکر.
سید قطب، (1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت: دارالشروق.
سیوطی، جلالالدین، (1416ق)، البهجه المرضیه، قم: اسماعیلیان.
شاه عبدالعظیمی، حسن، (1363ق)، تفسیر اثنی عشری، تهران: میقات.
شبر، عبدالله، (1407ق)، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: شرکة مکتبة الالفین.
شبر، عبدالله، (1410ق)، تفسیر القرآن الکریم، قم: موسسه دارالهجرة.
شحرور، محمد، (بیتا)، الکتاب و القرآن قرائه معاصره، دمشق: الأهالی للطباعة و النشر والتوزیع.
شریف مرتضی، (1411ق)، الذخیرۃ فی علم الکلام، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
صاحب بنعباد، اسماعیل، (1414ق)، المحیط فی اللغه، بیروت: عالم الکتب.
صادقی تهرانی، محمد، (1419ق)، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: مکتبة محمد الصادقی الطهرانی.
صبحی منصور، احمد، (2005م)، القرآن و کفی مصدرا للتشریع الاسلامی، نسخه الکترونیکی مندرج در سایت اهل القرآن.
صدرالمتألهین، محمدبنابراهیم، (1382ش)، شرح اصول الکافی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
طباطبایی، محمدحسین، (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمانبناحمد، (2008م)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اردن: دارالکتاب الثقانی.
طبرسی، فضلبنحسن، (1372ش)، مجمع البیان لعلوم القرآن، مصحح: یزدی طباطبایی، فضلالله؛ رسولی، هاشم، تهران: ناصرخسرو.
طبرسی، فضلبنحسن، (1412ق)، تفسیر جوامع الجامع، قم: حوزه علمیه قم.
طبری، حسنبنعلی، (1376ش)، تحفه الأبرار فی مناقب الأئمه الأطهار، تهران: میراث مکتوب.
طبری، محمدبنجریر، (1412ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
طرابیشی، جورج، (2015م)، من اسلام القرآن الی اسلام الحدیث، بیروت: دارالساقی.
طریحی، فخرالدینبنمحمد، (1375ش)، مجمع البحرین، تهران: مکتبة المرتضظویه.
طنطاوی، ابنجوهری، (1425ق)، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، مصحح: شاهین، محمدعبدالسلام، بیروت: دارالکتب العلمیه.
طنطاوی، محمدسید، (1997م)، التفسیر الوسیط للقرآنالکریم، قاهره: نهضة المصر.
طوسی، ابوجعفرمحمد، (1406ق)، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دارالأضواء.
طوسی، محمدبنحسن، (بیتا)، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
طیب، عبدالحسین، (1369ش)، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران: اسلام.
عارفی، محمد اسحاق (1386ش)، «برخی از شبهات درون دینی خاتمیت»، الهیات و حقوق، شماره24.
علامه حلی، حسنبنیوسف، (1365ش)، الباب الحادی العشر، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
علامه حلی، حسنبنیوسف، (1982م)، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت: دارالکتاب اللبنانی.
فاضل مقداد، (1422ق)، اللوامع الإلهیه فی المباحث الکلامیه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
فخر رازی، محمدبنعمر، (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
فراء، یحییبنزیاد، (1980م)، معانی القرآن، قاهرۃ: الهیئه المصریة العامة للکتاب.
فراهیدی، خلیلبناحمد، (1410ق)، کتاب العین، قم: مؤسسه دارالهجرة.
فیاض لاهیجی، (1372ش)، سرمایه ایمان در اصول اعتقادات، تهران: انتشارات الزهراء.
فیاض لاهیجی، (1383ش)، گوهر مراد، تهران: نشر سایه.
فیروزآبادی، محمدبنیعقوب، (1415ق)، القاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیه.
فیض کاشانی، ملا محسن، (1377ش)، علم الیقین فی اصول الدین، قم: انتشارات بیدار.
فیض کاشانی، ملا محسن، (1415ق)، تفسیر الصافی، تصحیح: اعلمی، حسین، تهران: مکتبة الصدر.
فیض کاشانی، ملا محسن، (1418ق)، الاصفی فی تفسیر القرآن، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی.
قاضی عبدالجبار، (1422ق)، شرح الاصول الخمسه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
قاضی عیاض، (1407ق)، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، عمان: دارالفیحاء.
قرشی بنابی، (1371ش)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
قرطبی، محمدبناحمد، (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: بینا.
قطب، سید، (1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت: دارالشروق.
قمی مشهدی، محمدبنمحمدرضا، (1368ش)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
قونوی، اسماعیلبنمحمد، (1422ق)، حاشیه القونوی علی تفسیر الإمام البیضاوی و معه حاشیه ابن التمجید، مصحح: عمر،عبدالله محمود، بیروت: دارالکتب العلمیه
قیصری، داود، (1381ش)، رسائل قیصری، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
کاشانی، محمدبنمرتضی، (1410ق)، تفسیر المعین، قم: کتابخانه عمومی آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
کاشانی، ملافتحالله، (بیتا)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی اسلامی.
کاشفی، حسینبنعلی، (بیتا)، تفسیر حسینی (مواهب علیّه)، سراوان: کتابفروشی نور.
ماتریدی، محمدبنمحمد، (1426ق)، تأویلات اهل السنه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ماوردی، علیبنمحمد، (بیتا)، النکت و العیون تفسیر الماوردی، بیروت: دارالکتب العلمیه
محسنی رکاوندی، هادی (1386ش)، «بررسی نوع خطابهای خداوند به انبیاء»، بلاغ مبین، شماره11و 12.
محمود، عبدالحلیم (1395ق)، «النبوه دراسة من القرآن الکریم»، البحوث الاسلامیة، العدد2.
مراغی، احمدمصطفی، (بیتا)، تفسیر المراغی، بیروت: دارالمعرفه.
مصطفوی، حسن، (1430ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
مطهری، مرتضی، (1387ش)، خاتمیت، تهران: صدرا.
معرفت، محمد هادی، (1379)، تفسیر و مفسران، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.
مغنیه، محمدجواد، (1424ق)، التفسیر الکاشف، قم: دارالکتاب الاسلامی.
مفید، محمدبنمحمد، (1413ق)، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
مکارم شیرازی، ناصر، (1371ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتبالاسلامیه.
مکی بنحموش، (1429ق)، الهدایه إلی بلوغ النهایه، شارجه: جامعه الشارقه.
مهائمی، علیبناحمد، (1403ق)، تفسیر القرآن المسمی تبصیر الرحمن و تیسیر المنان، بیروت: عالم الکتب.
مؤیدی، ابراهیم بنمحمد، (1422ق)، الإصباح علی المصباح فی معرفه الملکالفتاح، صنعاء: موسسه الامام زیدبنعلی.
نسفی، عبداللهبناحمد، (1416ق)، تفسیر النسفی مدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالنفائس.
نظام الاعرج، حسنبنمحمد، (1416ق)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
وصفی، محمدرضا؛ شفیعی، سید روح‌الله (1392ش)، «نبی و رسول در کتاب مقدس و قرآن»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره 18.
هاشمیرفسنجانی، اکبر، (1386ق)، تفسیر راهنما: روشی نو در ارائه مفاهیم موضوعات قرآن، قم: بوستان کتاب.
Rubin, uri, (2008), Prophets and Prophethood, Encyclopaedia of the Qurʾān, Andrew Rippin.
)