کرامت ذاتی انسان در قرآن کریم و چالش‌ های فراروی آن

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

کرامت انسان و ارزش‌های انسانی از موضوعات محوری قرآن کریم است؛ برخی از عالمان دینی، قائل به کرامت ذاتی انسانند و او را موجودی برتر از سایر مخلوقات می­دانند و مطلق بودنِ فعلِ کرامت در آیه 70 سوره اسراء را دلیل بر ادّعای خود  می­دانند. برخی دیگر، قائل به کرامت اکتسابی­ هستند و قابلیت‌های بالقوه انسان ازجمله تقوا، ایمان و اعمال مثبت انسان را دلیل بر کرامت او می­دانند. اما ادّعای موافقان کرامت ذاتی در ظاهر با چالش‌هایی مانند ارتداد، جهاد ابتدایی، نجاست مشرکین و دوگانگی اوصاف انسان روبروست. رفع این چالش‌ها با هدف درک اعتبار و موقعیت انسان نسبت به سایر مخلوقات است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی تحلیلی از نوع کتابخانه ­ای و با اتکاء به آیات قرآن، نخست به این نتیجه دست یافته که قرآن کریم بین آزادی اندیشه و انکار دین از روی عناد، تفکیک قائل است؛ دوم: دستورات قرآن کریم در بحث جهاد، غالباً جنبه دفاعی داشته و به قیودی نظیر ایجاد فتنه، ظلم و تعدّی و... مقید شده است؛ سوم: نجس دانستن مشرکین در آیه «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ» هرگز به معنای نجاست ظاهری نیست؛ چراکه انسانِ مشرک با شرک خود، دچار یک نوع آلودگی روحی و نجاست باطنی است. چهارم: اوصاف مذمّت آمیز، ناظر به برخی انسان‌هاست که فطرت الهی خود را نادیده انگاشته‌اند؛ لذا این چالش‌ها جنبه‌های عارضی وجودِ انسان است و نمی­تواند کرامت ذاتی انسان را مخدوش نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
آلوسى، سید محمود، (1415)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه‏.
ابن بابویه، محمدبن علی، (1385)، علل الشرائع، بیروت: کتاب فروشی داوری.
ابن جوزى، عبدالرحمن بن علی، (1422)، زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت: دارالکتاب العربی‏.
ابن شهرآشوب، محمد بن على، (1410)‏، متشابه القرآن و مختلفه، ‏قم: انتشارات بیدار.
ابن عاشور، محمد طاهر، (1420)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ.
ابن عربى، ابو عبدالله محیى الدین محمد (1422)، تفسیر ابن عربى، بیروت: ‏دار احیاء التراث العربى‏.
ابن فارس، أحمد بن فارس، (1404)، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.
ابن ‌منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
اردبیلی، عبدالغنی، (1392)، تقریرات فلسفه امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
اسماعیلی، محسن؛ سیفی، محمدمهدی، (1397)، «مؤلفه‌های کرامت ذاتی انسان در اندیشة علامه طباطبایی»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره48، شماره 4.
ایازی، سید محمدعلی، (1386)، «کرامت انسان و آزادی در قرآن»، مجله بینات، شماره 53.
ایازی، سید محمدعلی، (1395)، آزادی در قرآن، تهران: انتشارات ذکر.
بلاغى، محمدجواد، (1420)، آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت.
ثعالبى، عبدالرحمن بن محمد، (1418)‏، جواهر الحسان فى تفسیر القرآن،‏ بیروت: داراحیاء التراث العربى‏.
جعفری، محمدتقی، (1361)، انسان در افق قرآن، تهران: مؤسسه القرآن الکریم.
جعفری، محمدتقی، (1388)، آفرینش و انسان، تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
جوادی آملی، عبدالله، (1388)، حق و تکلیف در اسلام، قم: نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله، (1389)، حیات حقیقی انسان در قرآن، قم: نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله، (1390)، فطرت در قرآن، قم: نشر اسراء.
حسین زاده اصل، سودابه؛ علمی، قربان (1395)، «بررسی مقایسه‌ای مسأله کرامت انسان در قرآن و کتاب مقدس عبری (عهد عتیق)»، پژوهش‌های ادیانی، سال 4، شماره 8.
حکیمی، محمدرضا، (1392)، الحیاة، قم: نشر دلیل ما.      
خویی، ابوالقاسم، (1410)، منهاج الصالحین، قم: مدینة العلم.
رازی، فخرالدین، (1420)، مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، (1412)، مفردات ألفاظ القرآن‏، بیروت: دارالقلم.
رشیدرضا، محمد، (بی‌تا)، تفسیرالمنار، بیروت: دارالمعرفه.
رضایی اصفهانی، محمد؛ صدیق، حسین، (1393)، «بررسی تطبیقی آیه کرامت»، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال 5، شماره 19.
زبیدی، محمد مرتضی، (1414‏)، تاج العروس من جواهر القاموس، ‏بیروت:‏‏ دارالفکر.
زمخشری، جارالله، (1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتب العربی.
سید قطب، (1412)، فی ضلال القرآن، بیروت: دار الشروق.
سیدرضی، (1380)، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم: موسسه انتشارات مشهور.
شمس‌الدین، محمد مهدی، (1997)، جهاد الامه، بیروت: دارالعلم.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت الله، (1382)، جهاد در اسلام، تهران: نشر نی.
صدر، امام موسی، (1394)، دین در خدمت انسان، تهران: مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر.
طباطبایى، سید محمد حسین، (1417)، المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم‏: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسى، فضل بن حسن، (1372)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.‏
طریحی، فخر الدین بن محمد، (1375)، مجمع البحرین، تهران‏: نشر مرتضوى‏.
طوسى، محمد بن حسن، (بی‌تا)،‏ التبیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
طوسى، محمد بن حسن، (1410)، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم: انتشارات قدس محمدی.
فراهیدی، خلیل بن أحمد، (1409)، کتاب العین، قم: نشر هجرت.
فضل الله، محمدحسین،(1979)، الاسلام و منطق القوه، بیروت: الدارالاسلامیه.
قرشى، سید على اکبر، (1377)، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.
قرطبی، أبی‌عبدالله محمّد، (1405)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالإحیاء التّراث العربی.
علم الهی، سید مرتضی، (1405)، رسائل الشریف المرتضی، قم: دارالقرآن الکریم.
مرتضوی، سیدضیاء، (1386)، «امام خمینی، کرامت انسان و پرسش‌هایی چند (نگاهی به مبانی فلسفی کرامت انسان)»، مجموعه مقالات همایش امام خمینی و قلمرو دین.
مصباح یزدی، محمدتقی، (1380)، نظریه حقوقی در اسلام، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح یزدی، محمدتقی، (1384)، انسان سازی در قرآن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مطهری، مرتضی، (1384)، مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
موسوی خمینی، روح الله، (1389)، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
موسوی خمینی، روح الله، (1388)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
نجات رایزن، علی، (1388)، پایان‌نامه: مبانی و معیارهای فلسفی و قرآنی کرامت انسان از دیدگاه امام خمینی (ره) و شهید مطهری، تهران: دانشکده علوم حدیث.
نجفی، محمدحسن، (1362)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
نصری، عبدالله (1361)، مبانی انسان شناسی در قرآن، تهران: بنیاد تعلیم و تربیت اسلامی.
یدالله پور، بهروز، (1388): پایان‌نامه دکتری: کرامت انسان در قرآن کریم (ماهیت، مبانی، موانع)، قم: دانشگاه قم.
یدالله پور، بهروز، (1388)، «معناشناسی کرامت انسان در قرآن»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن، سال 3، شماره 2.