بررسی تحلیلی ـ استقرائی أهمّ قواعد دانش وجوه و نظائر

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه پیام نور تبریز، ایران.

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه پیام نور تهران، ایران.

3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه(س)، قم، ایران.

چکیده

دانش وجوه و نظائر یکی از دانش‌های مهمی است که زیرشاخه‌ دانش تفسیر شمرده می‌شود و به تحلیل معناشناختی واژگان قرآنی نظیر همدیگر می‌پردازد. در طول تاریخ علوم قرآنی، کتاب‌های گوناگونی در موضوع دانش وجوه و نظائر به رشته تحریر درآمده است. نویسندگان این آثار، در تحلیل‌های معناشناختی واژگان قرآنی از قواعد گوناگون تفسیری بهره جسته‌اند، ولی جز در موارد بسیار اندک، هیچ‌یک،  قواعد این دانش را به‌صورت جداگانه بیان نکرده و مورد بررسی قرار نداده‌اند. ضرورت تحلیل و واکاوی قواعد دانش وجوه و نظائر، از آن روست که می‌تواند زمینه را برای تحلیل‌های معناشناختی منطقی و نظام‌مند از واژگان قرآنی نظیر هم، فراهم آورد و از این رهگذر، مفسران را در پرده‌برداری از مدلول مطابقی و موضوع‌له یا مدلول التزامی و مستعمل‌فیه واژگان نظایر یاری رساند. در جستار حاضر، با شیوه توصیفی- تحلیلی و با روش استقرائی، برخی از مهم‌ترین قواعد دانش وجوه و نظائر با رجوع به برخی از مهم‌ترین آثار، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در پایان، قواعد مرتبط با دانش  وجوه و نظایر نیز در دو دسته درون متنی (قاعده منع ترادف، قواعد بلاغی، سیاق، وضع الفاظ برای روح معنا و قاعده شناخت اشیاء با اضدادش) و برون متنی (مانند تطور لغت و اسباب نزول) استخراج گردیده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن جوزی، ابوالفرج (1404ق)، نزهة الأعین النواظر فی علم الوجوه والنظائر، محقق: محمد عبد الکریم، بیروت: مؤسسة الرسالة.
اخوان مقدم، زهره (1394ش)، «معناداریِ بخشی از آیه یا آیات، هم در سیاق و هم خارج از سیاق»، فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، دوره نهم، شماره 1.
اکبر نژاد، مهدی؛ گراوند، نجمیّه؛ گراوند، مظفر علی‌دادی (1392ش)، «بررسی چگونگی تأثیر اختلاف قرائات‌ در برداشت‌های تفسیری مجمع البیان‏»، فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، دوره سیزدهم، شماره 1.
امانی، رضا؛ شادمان، یسرا (1391ش)، «چگونگی معادل‌یابی استعاره‌های قرآنی در فرایند ترجمه»، فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، دوره دهم، شماره 2.
ایازی، سید محمدعلی (1386ش)، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، تهران: عروج.
بابایی، علی اکبر (1389ش)، دائرة المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب.
بغوی، حسین بن مسعود (1417ق)، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، محقق، محمد عبد الله النمر، عثمان جمعة ضمیریة و سلیمان مسلم الحرش، ریاض: دار طیبة للنشر والتوزیع.
ترمذی، محمد بن عیسی (1969م)، تحصیل نظائر القرآن، محقق، حسنی نصر زیدان، مصر: مطبعة اسعادة.
خمینی، سید روح الله (1390ش)، مصباح الهدایة إلى الخلافة و الولایة، قم: انتشارات امام خمینی.
دامغانی، حسین بن محمد (بی‌تا)، الوجوه و النظائر لألفاظ کتاب الله العزیز، محقق: عبدالحمید علی، بیروت: دارالکتب العلمیّة.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن‏، تحقیق: فوان عدنان داودى، بیروت‏، دمشق: دارالعلم الدار الشامیة.
زحیلی، وهبه (1411ق)، المنیر فی العقیده و الشریعۀ، معروف به التفسیر المنیر، بیروت، دمشق: دارالفکر.
سلوى، محمد العوا (1382ش)، بررسى زبان‏شناختى وجوه و نظایر در قرآن‏، مترجم: سید حسین سیدى‏، مشهد: به نشر.
صدر المتألهین، محمد بن ابراهیم (1366ش)، تفسیر القرآن الکریم، قم: بیدار.
عبد اللهى‏، محمود (1385ش)، وحى در قرآن‏، قم: انتشارات بوستان کتاب.
عسکری، أبو هلال (بی‌تا)، الفروق اللغویة، محقق، محمد إبراهیم سلیم، قاهره: دار العلم والثقافة للنشر و التوزیع.
فاکر میبدی، محمد (1428ق)، قواعد التفسیر لدی الشیعة و السنّی، تهران: ‌المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة.
فقهی‌زاده، عبدالهادی (1391ش)، درآمدی بر تفسیر قرآن (اصول و مقدمات)، تهران: انتشارات تلاوت.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1416ق)، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، محقق: محمد علی نجار، قاهره: المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة.
فیض کاشانی، ملا محسن (1415ق)، تفسیر صافی، محقق: حسین اعلمی، تهران: انتشارات صدر.
قمى، على بن ابراهیم (1363ش)، تفسیر القمی‏، محقق: موسوى جزائرى، طیّب‏، قم: دارالکتاب.
مرادى‏، محمد (1382ش)، امام على(ع) و قرآن‏، تهران: انتشارات هستى نما.
مصطفوى، حسن (1360ش)‏، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب‏.
مقاتل بن سلیمان (1427ق)، الاشباه و النظائر فی القرآن العظیم، محق:، حاتم صالح الضامن، دبی: مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث.