بنات الله و چالش ارزش‌ گذاری جنسیتی ایشان در قرآن کریم

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

اصطلاح «بنات الله»  انگاره‌ای تاریخی است که در میان مردمان باستان از جمله اعراب عصر پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) سابقه‌ای دیرینه داشت و آیین‌ها و سنت‌های مختلفی را نیز رقم زده بود. تقبیح شدید قرآن کریم نسبت به این انگاره تاریخی و سپس انهدام این خدابانوان در دوره اسلامی موجب آن گردیده تا محققان و اندیشمندان مختلف، از مفسران مسلمان گرفته تا پژوهشگران غربی، در مورد ماهیت و هویت این الهگان در اندیشه دینی اعراب جاهلی و کارکردهای ایشان در قرآن کریم تأملاتی داشته باشند. در این میان، یکی از چالش‌های قابل توجه چالش جنسیتی این الهگان است که ممکن است در بادی امر موهم شرانگاری جنس مؤنث تلقی شود و از آنجا جنسیت به عنوان عاملی اساسی در طرد ایشان توسط قرآن به شمار آید. درحالی‌که دشوار است در آموزه‌های قرآنی بین جنسیت مادینه و ارزش‌گذاری منفی رابطه‌ای مستقیم برقرار گردد؛ به همین دلیل در این پژوهش برآنیم براساس یک شناخت فرهنگی پیشااسلامی پیرامون موقعیت زن در ساختار اجتماعی و نیز نظام مذهبی عرب جاهلی، به واکاوی آیات قرآن کریم ذیل بنات الله بپردازیم و بدین طریق راهی برای برون رفت از این چالش تفسیری بیابیم. می‌توان با تکیه بر مستندات ادعا کرد باوجود آن‌که پیش‌فرض نقادان امروزی آن است که در قرآن رویکرد مردسالارانه حاکم است اما واکاوی آیات مرتبط با بنات الله و بت‌های مادینه مشرکان نشان می‌دهد که موضع قرآن کریم در قبال ارزش‌گذاری جنسیت مادینه این دختران، امری حساس بوده و از داوری منفی نسبت به کلیت جنس زن و شرانگاری آن پرهیز جدی داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

قرآن کریم.
آلوسى، سید محمود، (1415ق)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن اثیر جزری، علی بن محمد، (1409ق)، اسد فی معرفة الصحابة، بیروت: دارالفکر.
ابن اثیر، مجد الدین، (1383ق)، النهایه فی غریب الحدیث  والأثر، بیروت: دار احیاء الکتب العربیه.
ابن اسحاق، محمد بن إسحاق، (1398ق)، سیرة ابن إسحاق (کتاب السیر والمغازی)، بیروت: دارالفکر.
ابن حزم، علی بن احمد، (1406ق)، الناسخ و المنسوخ، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن درید، محمد بن حسن‏، (بی‌تا)، جمهرة اللغة، بیروت‏: دار العلم للملایین‏
ابن سعد، أبو عبد الله، (1410ق)، الطبقات الکبرى، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن سیده، على بن اسماعیل‏، (1421ق)، المحکم و المحیط الأعظم‏، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن عاشور، محمد بن طاهر، (بی‌تا)، التحریر و التنویر، بی جا: بی نا.
ابن عطیة الأندلسی، أبو محمد، (1422ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن فارس، ابن حسن بن ذکریا، (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، بیروت: مکتبه الاعلام الاسلامی.
ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر.
ابن هشام، عبد الملک، (1375ق)، السیرة النبویة، مصر: مطبعة مصطفى البابی.
أبوالسعود العمادی، محمد بن محمد بن مصطفى، (بی‌تا)، تفسیر أبی السعود؛ إرشاد العقل السلیم إلى مزایا الکتاب الکریم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
احمد، لیلا، (2012م)، زنان، جنسیت در اسلام: ریشه‌های تاریخی جدال امروزی، ترجمه فاطمه صادقی، نسخه الکترونیک.
ازهرى، محمد بن احمد، (1421ق)، تهذیب اللغة، بیروت‏: دار احیاء التراث العربی.
ایزوتسو، توشیهیکو، (1361ش)، خدا و انسان در قرآن، ترجمۀ احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
برو، توفیق، (1996م)، تاریخ العرب القدیم، دمشق: دارالفکر.
بل، ریچارد؛ وات، مونتگمری، (1382ش)، درآمدی بر تاریخ قرآن، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، قم: سازمان اوقات.
بلاذری، احمد بن یحیی، (1417ق)، جمل من أنساب الأشراف، بیروت: دار الفکر .
بهار، مهرداد، (1376ش)، از اسطوره تا تاریخ، گردآوری ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: نشر چشمه.
بهار، مهرداد، (1381ش)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: نشر آگه.
بیتس، دانیل؛ پلاگ، فرد، (1395ش)، انسان شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.
پاکتچی، احمد، (1387ش)، «اهلالبهمثابهشاخصدرمطالعهپیوستارفرهنگیجاهلی – قرآنی»، مجله پژوهشی مطالعاتقرآنوحدیث، شماره 3، صص 28-5.
پاکتچی، احمد، (1394ش-الف)، «شعری در قرآن کریم»، مجله پژوهشی صحیفه مبین، شماره 57، صص195-157.
پاکتچی، احمد، (1394ش-ب)، «بازخوانی مفهوم سدره المنتهی با رویکرد گفتمانی»، مجله پژوهشی مطالعات قرآن و حدیث، سال 21، شماره 57، صص 46-7.
 پاکتچی، احمد، (1396ش)، مکالمه شفاهی با نویسنده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پاکتچی، احمد، (1397ش)، «چالش شرانگاری جنسیت مؤنث در تفسیر آیه نساء/۱۱۷»؛ فصلنامه مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، سال دوم، شماره دوم، صص ۱۰۹-۹۱.
توفیقی، فاطمه، (1390ش)، «فرزندان خداوند در انجیل و قرآن مجید»، مجله هفت آسمان، سال سیزدهم، شماره 50، صص98-73.
ثعلبى نیشابورى، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم‏، (1422ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء ‏التراث العربی.
جوهری، إسماعیل بن حماد، (1407ق)، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، بیروت: دار العلم للملایین.
 حوت، محمود سلیم، (1390ش)،  باورها و اسطوره های عرب پیش از اسلام، ترجمه منیژه عبداللهی و حسین کیانی، تهران: نشر علم.
حوت، محمود سلیم، (2000م)، فی طریق المیثولوجیا عند العرب: هو بحث مسهب فی المعتقدات والأساطیر العربیة قبل الإسلام، بیروت: دارالنهار.
خان، عبدالمعید، (1937م)، اساطیر العربیه قبل الاسلام، قاهره: مطبعه لجنه و التالیف.
خان، عبدالمعید، (1980م)، الاساطیر والخرافات عندالعرب، بیروت: دارالحداثه.
خرمشاهی، بهاءالدین، (1382ش)، درآمدی بر تاریخ قرآن: ترجمه کتاب "مقدمه ای بر قرآن" از ریچارد بل، قم: سازمان اوقات.
خلیل حِتّی، فیلیپ، (1344ش)، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: نشر آگاه.
دارا، مریم، (1396ش)، کتیبه‌های میخی اورارتویی از ایران، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
دروزة محمد عزت، (1383ق)، التفسیر الحدیث، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
رازى، فخر الدین ابوعبدالله محمد بن عمر، (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.‏
زمخشرى، محمود، (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
سالم، عبدالعزیز، (1383ش)، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقرصدری نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ستوده، سیامک، (2008م)، زن و سکس در تاریخ، نسخه اینترنتی.
سمعانی، منصور بن محمد، (1418ق)، التفسیر، ریاض: دارالوطن.
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (بی‌تا)، المحیط فی اللغة، بیروت‏: عالم الکتب.
طباطبایی، سید محمد حسین، (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین حوزه علیمه قم.
طبرانی، سلیمان بن أحمد، (1415ق)، المعجم الکبیر، القاهره: مکتبة ابن تیمیة.
طبرسی، احمد بن على‏، (1403ق)‏، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضى‏.
طبرسی، فضل ابن حسن، (1372ش)، مجمع البیان، تهران: ناصر خسرو.
طبرسى، فضل بن حسن، (1377ش)، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، (1387ق)، تاریخ الطبری = تاریخ الرسل والملوک، وصلة تاریخ الطبری، بیروت: دار التراث.
طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دارالعرفه.
علی، جواد، (2001م)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد: دارالساقی.
فراهیدی، خلیل احمد، (1410ق)، العین، قم: انتشارات هجرت.
فریزر، جیمز جورج، (1392ش)، شاخه ی زرین: پژوهشی در جادو و دین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، (بی‌تا)، القاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیه.
فیروزآبادى، مجد الدین أبو طاهر، (بی تا)، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، لبنان: دار الکتب العلمیة.
فیومی، محمد إبراهیم، (1415ق)، تاریخ الفکر الدینی الجاهلی، بیروت: دار الفکر العربی.
قرشی، سید علی اکبر،(1377ش)، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.
کامرون، جورج، (1365ش)، ایران در سپیده دم تاریخ، ترجمۀ حسن انوشه. تهران: علمی فرهنگی.
کلبی، هشام بن محمد بن السائب، (1364ش)،  الاصنام، ترجمه سیدمحمدرضا جلالی نایینی، تهران: نشر نو.
کلبی، هشام بن محمد بن السائب، (1995م)، الاصنام، تحقیق احمد زکی باشا، القاهره: دارالکتب المصریه.
کمبل، جوزف، (1377ش)، قدرت اسطوره، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
گریشمن، ر، ( 1355ش)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: بنگاه نشر و ترجمه.
ماوردی، أبو الحسن علی بن محمد، (بی‌تا)، تفسیر الماوردی = النکت و العیون، بیروت: دارالکتب.
مجاهد، أبو الحجاج مجاهد بن جبر، (1410ق)، تفسیر مجاهد، مصر: دار الفکر الإسلامی الحدیثة.
محققیان، زهرا، (1398ش)، «هویت تاریخی و اسطوره‌ای بنات الله»، مجله پژوهشی تاریخ اسلام، در نوبت چاپ.
مقاتل بن سلیمان‏ بلخى، (1423ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان‏، بیروت‏: دار إحیاء التراث‏.
مکارم شیرازى، ناصر و دیگران، (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مورگان، لوئیس هنری، (1389ش)، جامعه باستان، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ناس، جان بایر، (1390ش)، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
واقدی، محمد بن عمر، (1409ق)، المغازی، بیروت: دارالاعلمی.
 ویل دورانت، ویلیام جیمز، (1343ش)، تاریخ تمدن: مشرق زمین، گاهواره تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران: اقبال.
هینتس، والتر، (1387ش)، تاریخ شهریاری ایلام، ترجمه پرویز رجبی، تهران: ماهی.
الیاده، میرچاده، (1394ش)، تاریخ اندیشه های دینی از عصر حجر تا آیین اسرار النوسی، ترجمه مانی صالحی علامه، تهران: نیلوفر.
یاقوت الحموی، ابوعبدالله، (بی‌تا)، معجم البلدان، بیروت: دارالفکر.‏
Bachofen.J.J. Myth. (1973), Religion, and Mother Right, tr.by Ralph Manheim. Princeton, N.J.: Princeton University press.
Bell, Richard. (1939), The Quran: Translated with a critical re-arrangement of the Surahs, Edinburgh: T and Tclark.
 Bell, Richard. (1953), Introduction to the Holy Quran, Edinburgh: University.
Crone.Patricia. (2010), The Religion of the Qur'ānic Pagans: God and the Lesser Deities. Arabica, T. 57, Fasc.
Fazlur Rahman. (1994), Major Themes of the Qur'an, University of Chicago: Bibliotheca Islamica.
Hawting.G.R. (1999), The Idea of Idolatry andthe Emergence of Islam: From Polemic to History. Cambridge: University Press.
McLennan. John Ferguson. (1865), Primitive Marriage, An Inquiry into the Origin of the Form of Capture in Marriage Ceremonies, Edinburgh: Adam and Charles Black.
Montgomery Watt. & McDonald.M. V. (1988), Muhammad at Mecca: The History of al-Tabari, University of New York Press.
Montgomery Watt. W. (1960), Muhammad at Mecca, Oxford University Press and London: Clarendon Press.
Montgomery Watt.W. (1976), Pre Islamic Arabian Religion, Islamic Studies. Vol.15.
Penchansky. David. (2010), Daughters of Deity in the Bible and the Qur’an, University of St. Thomas St. Paul, MN.
Randsalu, Donna, (1988), Who were the daughters of Allah?, A Thesis in B.A for the degree of Master of Arts, University of British Columbia.
Sinai.Nicolai. (2011), An Interpretation of Sūrat al-Najm.Journal of Qur’anic Studies, Edinburgh University Press. 13.2: 1- 28. Winnett, F.v. 1940. The Daugheters of Allah. Muslim World. Vol. 30: 30-113.
Smith. William Robertson. (1894), Lectures on the Religion of the Semites: The fundamental istitutions, London: Edinburgh: Adam and Charles Black.
Smith. William Robertson. (1907), Kinshipandmarriage in early Arabia, Edited by Stanly A. Cook. London: Adam and Charles Black.
Smith. William Robertson. (1927), Lectures on the Religion of the Semites: The fundamental istitutions. New York: The Macmillian Company.
Smith. William Robertson. (2017), The Religon of the Semites, London: Great Brition.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار