ارزیابی و نقد پنداره‌ وجود آیات مخالف علم و مطابق با باورداشت مخاطبان عصر نزول

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 قرآن پژوه مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن حوزه علمیه قم، ایران.

2 دانشیار جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران.

3 استادیار دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم، قم، ایران.

چکیده

یکی از مباحث مرتبط با موضوع قرآن و فرهنگ زمانه، پنداره‌ی وجود آیاتی مطابق با باورداشت مخاطبان عصر نزول اما مخالف با علم، در قرآن کریم است. پذیرش این پنداره بر صلاحیت و مرجعیت علمی قرآن بر دیگر حوزه‌های دانش بشری، از جمله علوم تجربی و علوم انسانی تأثیر مستقیمی دارد. برخی قرآن‌پژوهان بر این اندیشه‌اند که استفاده از باورهای مخاطبان عصر نزول(هرچند بر خلاف علم باشند) بدون تأیید یا تکذیب آن باورها یک روش عقلائی و یک انتخاب آگاهانه برای هدایت است و نقصی بر قرآن محسوب نمی شود. از نظر آنان قرآن به قصد تربیت و هدایت عرب جاهلی و با توجه به قدرت درک و فهم آنان، با آگاهی و به عمد آموزه‌هایی را که منطبق با فهم عرب حجاز از جهان و طبیعیات بوده انعکاس داده است. از این رو نمی‌توان از قرآن انتظار داشت به عنوان منبعی برای معرفت درباره چگونگی کیهان و انسان سخن بگوید و گزاره‌های آن واقع‌نما باشد. پژوهش پیش رو با روش تحلیلی ـ انتقادی به بررسی این پنداره پرداخته و در نهایت به این نتیجه رسیده است که قرآن کریم با سه رویکرد نکوهشی، پیرایشی و پذیرشی با باورهای عصری برخورد کرده است و التفات قرآن به هدایت و ارشاد مخاطب خود به گونه‌ای نبوده که مضامین باطل و باورهای خرافیِ برخاسته از جهل در درون‌مایه وحیانی آن راه یابد. همچنین آیاتی که به عنوان شاهدی بر تعارض قرآن و علم مطرح شده است، چیزی جز تفسیر قرآن بدون توجه به معیارهای صحیح تفسیر و تحمیل فرضیات علمی غیر‌قطعی بر آیات قرآن نیست. استشهاد به تفاسیر مطابق با باورهای عصری برای دفاع از این نظریه نیز ناشی از مغالطه قرآن و کلام مفسّران است. همچنین این نظریه با جاودانگی و قداست قرآن منافات دارد و موجب بی اعتباری مضامین قرآن و بی اعتمادی مخاطبین قرآن می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
نهج البلاغه.
آلوسى، محمود بن عبدالله (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت:دارالکتب العلمیة.
ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابوحجر، احمد عمر (2000م)، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، بیروت: دارالمدار الاسلامی.
ابوزید، نصر حامد (1380ش)، معنای متن، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، تهران: طرح نو.
ابوزید، نصر حامد (1994م)، مفهوم النص، بیروت: المرکز الثقافی العربی، چاپ دوم.
ابوزید، نصر حامد (1992م)، نقد الخطاب الدینی، قاهره: سینا للنشر.
اسدی نسب، محمد علی (1387ش)، «مبانی برخورد قرآن با فرهنگ زمانه»، مجله قبسات، شماره47.
اشرفی، امیر رضا (1385ش)، «پیراستگى قرآن از اندیشه‌ها و باورهاى باطل»، مجله معرفت، شماره107.
امین، نصرت‏بیگم (بی‌تا)، تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن، بی جا.
ایازی، سید محمد علی (1378ش)، قرآن و تفسیر عصری، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
ایازی، سید محمد علی (1393ش)، قرآن و فرهنگ زمانه، رشت: کتاب مبین.
ایازی، سید محمد علی (1376ش)، «نقد وبررسی نظریه بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن»، مجله نامه مفید، شماره 10.
باربور، ایان (1374ش)، علم و دین، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، تهران: نشر دانشگاهی.
بدوی، عبدالرحمن (1383ش)، دفاع از قرآن در برابر آرای خاورشناسان، ترجمه و پژوهش حسین سیدی، مشهد: شرکت به نشر.
برهانی، عبدالعلیم؛ جزائری، سید حمید (1395ش)، «بررسی انواع تعامل قرآن و فرهنگ زمانه و آثار و پیامدهای آن بر علوم انسانی»، مجله پژوهش نامه علوم انسانی اسلامی، شماره5.
بیضاوى، عبدالله بن عمر(1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ﭘﺘﺮﺳﻮن، ﻣﺎﻳﻜﻞ و دﻳﮕﺮان (1376ش)، ﻋﻘﻞ و اﻋﺘﻘﺎت دﻳﻨﻲ درآمدی بر فلسفه دین، ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤـﺪ ﻧﺮاﻗـﻲ و اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ، ﺗﻬﺮان: ﻃﺮح ﻧﻮ.
جلیلی، هدایت الله (1373ش)، «وحی در هم‌زبانی با بشر و هم لسانی با قوم»، مجله کیان، شماره 23.
جوادی آملی، عبدالله (1389ش)، تفسیر تسنیم، قم: مؤسسه اسراء، چاپ ششم.
جوادی آملی، عبدالله (1378ش)، تفسیر موضوعی قرآن کریم(قرآن در قرآن)، قم: مؤسسه اسراء ، چاپ دوم.
حجازى، محمد محمود (1413ق)، التفسیر الواضح، بیروت: دارالجیل، چاپ دهم.
حداد، یوسف دره (1982م)، القرآن و الکتاب اطوار الدعوة القرآنة، لبنان: منشورات المکتبه البوسیه، چاپ دوم.
حسن زاده، حسن (1371ش)، دروس هیئت، قم: دفتر تبلیغات.
حسینی طباطبایی، سید مصطفی (1374ش)، «زبان قوم نه فرهنگ ایشان»، مجله بینات، ش 6.
خرمشاهی، بهاء الدین (1374ش)، «قرآن و بازتاب فرهنگ زمانه»، مجله بینات، شماره 5.
خلف الله، محمد احمد (1972م)، الفن القصصی فی القرآن الکریم، بیروت: بی نا.
دروزه، محمد عزت (1400ق)، القرآن و الملحدون، دمشق: دارقتیبه، چاپ دوم.
ذهبی، محمد حسین (بی‌تا)، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
رجبی، محمود (1393ش)، روش تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ ششم.
رستمی، حیدرعلی (1392ش)، پژوهشی در نسبت میان قرآن و فرهنگ زمانه، قم: سبحان.
رستمی، حیدرعلی (1389ش)، «قرآن و فرهنگ زمانه»، فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره4.
رضایی اصفهانی، محمد علی (1380ش)، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
رضایی اصفهانی، محمد علی (1377ش)، «قرآن و فرهنگ زمانه»، مجله معرفت، شماره 26.
رضایی اصفهانی، محمد علی (1395ش)، «نقد دیدگاه وجود خرافات ضد علم در قرآن»، مجله قرآن و علم، شماره18.
رضایی اصفهانی، محمد علی (1392ش)، منطق تفسیر قرآن، قم: نشر المصطفی.
رضایی، حسن رضا (1383ش)، بررسی شبهات قرآن و فرهنگ زمانه، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه.
زمانی، محمد حسن (1385ش)، قرآن و مستشرقان، قم: بوستان کتاب.
زمخشرى، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ سوم.
سروش، عبدالکریم (1385ش)، بسط تجربه نبوی، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
سروش، عبدالکریم (1387ش)، طوطی و زنبور، پاسخ دوم به آیت الله سبحانی.
سعیدی روشن، محمد باقر (1391ش)، زبان قرآن و مسائل آن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دوم.
شهرستانی، سیدهبة الدین (1387ش)، اسلام و هیئت، ترجمه سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
صفار، ابتسام مرهون (1387ق)، التعابیر القرآنیه و البیئة العربیة فی المشاهد القیامة، نجف: مطبعة الاداب.
صفوی، کورش (1383ش)، درآمدی بر معنا شناسی، تهران: سوره مهر.
طالب تاش، عبدالمجید (1387ش)، «قرآن و فرهنگ عصر نزول»، مجله قبسات، شماره48.
طالقانى، محمود (1362ش)، پرتوى از قرآن، تهران: شرکت سهامى انتشار، چاپ چهارم.
طباطبایى، محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.
طبرسى، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو، چاپ سوم.
طنطاوى، محمد سید (1997ق)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: نهضة مصر.
طوسى، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
طیب، عبدالحسین (1369ش)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلام، چاپ دوم.
ﻏﺎزی، ﻋﻨﺎﻳﻪ (1996م)، ﺷﺒﻬﺎت حول القرآن وﺗﻔﻨﻴﺪﻫﺎ، ﺑﻴﺮوت: دار ﻣﻜﺘﺒﺔ الهلال.
فتاحی‌‌زاده، فتحیه؛ افشاری، نجمه (1388ش)، «تشبیهات‌و‌تمثیلات قرآن و فرهنگ زمانه»، مجله سفینه، شماره24.
فخر رازى، محمد بن عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم.
فراست خواه، مقصود (1376ش)، «قرآن، آرا و انتظارات گوناگون»، مجله دانشگاه انقلاب، شماره 110.
فقیه، حسین (1391ش)، قرآن و فرهنگ عصر نزول، قم: مؤسسه امام خمینی(ره).
کاشانى، فتح‏الله (بی‌تا)، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران: کتابفروشى اسلامیه.
کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
گلدزیهر، ایگناس (1357ش)،درس‌هایی درباره اسلام، ترجمه (العقیده و الشریعه فی الاسلام)، ترجمه علینقی منزوی، قم: انتشارات کمانگیر، چاپ دوم.
مجتهد شبستری، محمد (1369ش)، «مبانی زبانشناختی تفسیر عقلانی وحی از دیدگاه معتزله»، مجله مقالات و بررسی‌ها، شماره 49 و 50.
مسعودی، سعید (1391ش)، قرآن و فرهنگ زمانه، قم: بوستان کتاب.
مصباح یزدی، محمد تقی (1393ش)، معارف قرآن، قم: مؤسسه امام خمینی(ره)، چاپ هفتم.
مصطفوى، حسن (1430ق)، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ سوم.
مطهری، مرتضی (1373ش)، مجموعه آثار، تهران: صدرا، چاپ هفتم.
مطهری، مرتضی (1380ش)، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا، چاپ هفدهم.
معرفت، محمد هادی (1423ق)، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، قم: مؤسسه التمهید.
مغنیه، محمدجواد (1424ق)، التفسیر الکاشف، قم: دارالکتاب الإسلامی.
مکارم شیرازى، ناصر (1371ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم.
نجفی، روح الله (1389ش)، «بازخوانی حکایت قرآنی ذوالقرنین و خورشید»، مجله مطالعات اسلامی، شماره85.
نجفی، روح الله (1393ش)، «حرکت خورشید از نظر‌گاه قرآن»، مجله پژوهش‌های علم و دین، شماره1.
نجفی، محمد جواد؛ محمودی، زهرا(1396ش)، «هفت آسمان قرآن و فرهنگ زمانه نزول»، مجله مشکوة، شماره135.
نصیری، علی (1387ش)، «نقد نظریه راهیافت خطا در قرآن با عطف توجه به آیه «مسّ شیطان»»، مجله اندیشه نوین دینی، شماره 13.
نعمایی، شبلی (1328ش)، علم کلام جدید، تهران: چاپ سینا.
واعظی، احمد (1389ش)، «نقد تقریر نصر حامد ابوزید از تاریخ‌مندی قرآن»، مجله قرآن شناخت، شماره 6.