تحلیل عوامل شکوفایی تفسیر وجودی در دوره معاصر

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری علوم و معارف نهج البلاغه و مدرس گروه معارف دانشگاه زنجان، زنجان، ایران.

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه میبد، میبد، ایران.

3 استادیار گروه فلسفه دانشگاه میبد، میبد، ایران.

چکیده

آثار تفسیری بی‌شمار در موضوعات وجودگرایانه ازجمله انسان در متن زندگی، آزادی، انتخاب، تفرد، مسئولیت، اضطراب، معنای‌زندگی و... در دوره معاصر، نشان از تحول اساسی ایجاد شده در سبک تفسیرنویسی و شکل‌گیری گفتمان وجودگرایی در تفسیر و شرح متون دینی دارد. از طرف دیگر هر نظام و سیستم تفسیری از اجزای مختلفی تشکیل شده که بر یکدیگر تأثیرگذار و از هم تأثیرپذیرند. برای حصول شناخت کافی در حوزه روش‌ها و گرایش‌های تفسیرنویسی و تفسیرگویی، لازم است به نقش بخش‌ها و یا عوامل و جریانات مختلف توجه کرد. این امر به‌گونه‌ای است که تفسیرگویی را تابعی از تحولات علمی، فرهنگی، اجتماعی هر عصر در تمام عرصه‌ها قرار می-دهد. از این‌رو، این مقاله برآن است پس از معرفی مختصر چیستی جریان تفسیر وجودگرا، عوامل مؤثر را در به‌متن فراخوانده شدن رویکرد تفسیری وجودگرایی در شرح متون دینی، مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. تحولات فکری- اجتماعی مختلفی در جهان اسلام و غرب مانند جریان مارکسیستی-سوسیالیستی، لیبرالیسم، پراگماتیسم، فردگرایی، اومانیسم و تحولات دانش‌های علوم انسانی چون ساختارگرایی، روانشناسی و عوامل فرهنگی و گسترش عرفان و جریان روشن‌فکری در ایران از جمله عوامل مؤثر در پیدایش و رونق این رویکرد تفسیری به‌شمار می‌روند. هر‌یک از این عوامل و جریانات در شکوفایی گرایش وجودگرایی در تفسیر متون دینی به میزان قابل توجهی اثرگذار بوده‌اند به‌گونه‌ای که برخی از آن‌ها به‌جهت هم‌راستایی و شباهت‌های خود با رویکرد وجودگرایی و برخی دیگر به‌جهت تقابل با آن به رونق این رویکرد تفسیری یاری رسانده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
آبراهامیان، یرواند (1377ش)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی؛ محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
استوکز، فیلیپ (1388ش)، جان دیویی و فلسفه عملکرد، ترجمه عارف ایرانی، تهران: روزنامه رسالت، 20/5/1388، ص18.
استیور، دان (1383ش)، «ساختارگرایی و پساساختارگرایی»، ابوالفضل ساجدی، روش‌شناسی علوم انسانی، شماره39.
اقبال لاهوری، محمد (بی‌تا)، احیای فکر دینی در اسلام، احمد آرام، نشریه موسسه فرهنگی منطقه‌ای.
اکبرنژاد، مهدی؛ یعقوبی، مینا (1386ش)، «نقد انواع نگرش­ها به رابطه دین و نیازهای انسان براساس قرآن کریم»، دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات قرآن و حدیث، سال 3، پیاپی6، شماره 2.
بازرگان، مهدی (1344ش)، اسلام مکتب مبارزه و مولد، تهران: سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی (1380ش)، مقالات اجتماعی فنی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی (1344ش)، مذهب در اروپا، تهران: بنگاه مطبوعاتی.
بازرگان، مهدی (1364ش)، بازگشت به قرآن، تهران: قلم.
باقری، خسرو، (بی‌تا)، «مقایسه تطبیقی پراگماتیسم و اسلام» http://falsafevadin.blogfa.com/category/2 {تاریخ مراجعه 16/9/97ش}
بشیریه، حسین، (بی‌تا)، «مارکسیسم اگزیستانسیالیست»، فصلنامه سیاسی-اقتصادی، شماره 75-76.
پاکتچی، احمد (1395ش)، جریان‌های فهم قرآن کریم در ایران معاصر، قم: فلاح.
پاکتچی، احمد (1391ش)، درس گفتارهایی درباره تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
تاجیک، احسان (1394ش)، «شریعتی و چپ اندیشی ایدئولوژیک»، فصلنامه سیاست، سال2، شماره6.
تاریخچه روانشناسی در ایران، سایت مگ ایران.
جعفری، محمدتقی (1376ش)، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
حسنی، سید علی (1392ش)، «نقد و بررسی اومانیسم جدید»، معرفت فلسفی، سال 10، شماره 3.
حمیدیه، بهزاد (1385ش)، «بازشناسی فردگرایی و پیامدهای آن»، راهبرد یاس، سال 2، شماره 6.
خاتمی، محمود (1385ش)، مکاتب فلسفی در قرن بیستم، تهران: دانشگاه تهران.
خدوری، مجید (1369ش)، گرایش‌های سیاسی در جهان عرب، عبدالرحمن عالم، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
خستو، رحیم (1389ش)، «ساخت یابی روشنفکری؛ مطالعه موردی مهندس بازرگان»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، شماره 10.
خلیل زیاد محمد الدغامین (2001م)، «نواندیشی در نگرة قرآنی سید جمال» علی خیاط، مجلّه الشریعی و الدراسات الاسلامی، دانشگاه کویت، شمارة 47.
دیباج، سید موسی (1386ش)،  آراء و عقاید فردید، تهران: علم.
راسخی لنگرودی، احمد (1397ش)، سارتر در ایران، تهران: اختران.
رضایی، امیر (1369ش)، کاربرد آیات قرآن در اندیشه دکتر شریعتی، تهران: الهام.
زارع زردینی، احمد؛ حمیدیان، حمید؛ علوی، فخرالسادات و امینی، مریم (1398ش)، «نسبت گرایش تفسیری وجودگرایانه با سایر گرایش­های تفسیری»، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 3، شماره 1.
زرشناس، شهریار (1370ش)، درآمدی بر اومانیسم و رمان‌نویسی، تهران: برگ.
ژان پیردیگار، برناردهورکارد و یان ریشار (1378ش)، ایران در قرن بیستم، ترجمه عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی، تهران: نشر البرز.
سارتر، ژان پل (بی‌تا)، هستی و نیستی، ترجمه عنایت‌الله شکیبا پور، بی‌جا: شهریار.
سلطانی، علی اصغر (1383ش)، «تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش»، علوم سیاسی، شماره28.
سلیمی بجستانی، حسین؛ وجدانی همت، مهدی(1394ش)، «بررسی تطبیقی مفهوم مرگ در روانشناسی وجودی و دیدگاه قرآنی علامه طباطبایی(ره)»، پژوهش‌نامه معارف قرآنی، شماره22.
شریعتی، علی (1381ش)، مجموعه آثار، تهران: نشر الهام.
شکرکن، حسین و همکاران(1372ش)، مکتب‌های روانشناسی و نقد آن، تهران: سمت.
صفایی حائری، علی (1385ش)،روش برداشت از قرآن، قم: لیلة القدر.
طالقانی، محمود (1362ش)، پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار.
طاهرزاده، اصغر (1391ش)، سلوک ذیل شخصیت امام خمینی، اصفهان: لب المیزان.
طاهری، سید مهدی (1389ش)، «بررسی جریان تصوف در شبه‌قاره»، فصلنامه مطالعات شبه‌قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 2، شماره 5.
علیخانی، علی‌اکبر و همکاران (1390ش)، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
عنایت، حمید (1391ش)، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران: امیرکبیر.
غمامی، محمدعلی؛ فیاض، ابراهیم (1393ش)، «سیاست‌گذاری فرهنگی متعالی و پراگماتیستی؛ رویکردی انتقادی و تطبیقی»، فصلنامه دین و سیاست فرهنگی، شماره 3.
فاضلی نعمت‌الله (۱۳۸۷ش)، مدرن یا امروزی شدن فرهنگ ایران، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فاضلی نعمت‌الله (1396ش)، http://www.farhangshenasi.ir {تاریخ مراجعه 28 آذر97}
فدوی بنده قوایی، روح‌الله (1383ش)، «گستره ین»، حکمت رضوی، شماره7.
فردید، احمد (1387ش)، دیدار فرهی و فتوحات آخر الزمان، تهران: چاپ و نشر نظر.
فنایی اشکوری، محمد (1392ش)، «عرفان در ایران»، فصلنامه اندیشه دینی شیراز، دوره13، شماره1، پیاپی46.
کاپلستن، فردریک (1392ش)، فلسفه معاصر، علی‌اصغر حلبی، تهران: زوار.
کریمی بنادکوکی، محمود (1396ش)، «مبانی انسان شناختی علوم انسانی اسلامی در قرآن کریم»، دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات قرآن و حدیث، سال 10، شماره 2، پیاپی20.
گلزاری، محمود(1379ش)، «روان­شناسی و فقه الحدیث»، علوم حدیث، شماره17.
گوتک، جرالد ال (1384ش)، مکاتب فلسفی و آراء تربیتی، جعفر پاک‌سرشت، تهران: سمت.
محمدرضایی، محمد (1382ش)، «نگاهی به دین‌پژوهی»، قبسات، سال هشتم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1372ش)، آموزش فلسفه1، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
مصطفی، حمدی(1385ش)، «بررسی سیاسی تصوف در مصر»، ترجمه سید قاسم ذاکری، فصلنامه مطالعات آفریقا، شماره13.
مطهری، مرتضی (1368شنهضت‌های اسلامی در صدساله اخیر، تهران: انتشارات صدرا.
مککواری،جان (1377ش)،فلسفةوجودی،محمدسعیدحناییکاشانی،تهران: هرمس.
ملا آقابابا، مجید (1395ش)، «چیستی فلسفه روانشناسی و چگونگی جایگاه آن در تولید علوم انسانی اسلامی»، بلاغ مبین، شماره46 و 47.
ملکیان، مصطفی (1395ش)، در رهگذر باد و نگهبان لاله، تهران: نگاه معاصر.
ملکیان، مصطفی (1369ش)، رویکرد اگزیستانسیالیستی به نهج‌البلاغه، روزنامه ایران.
ملکیان، مصطفی (1381ش)، راهی به رهایی، تهران: نگاه معاصر.
ملکیان، مصطفی (1382ش)، معنویت در نهج‌البلاغه، بی­جا: بی­نا.
ملکیان، مصطفی(1377ش)، تاریخ فلسفه غرب، بی جا: دفتر همکاری حوزه و دانشگاه.
مقدمی، محمدتقی(1390ش)، «نظریه تحلیل گفتمان لاکلا و موف و نقد آن»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال 2، شماره 2.
منصور، انیس (1395ش)، اگزیستانسیالیسم غربی از نگاه دیگری، هادی حزباوی، تهران: انتشارات دنیای اقتصاد.
موسوی مقدم، محمد (1386ش)، ترجمه، نقد و بررسی مدخل«تفسیر» (Exegesis) از دایرة المعارف قران چاپ لیدن»، قم: دانشگاه قم.
نجاتی، غلامرضا (1375ش)، خاطرات شصت سال خدمت و مقاومت، تهران: رسا.
نصری، عبدالله (1379ش)، مبانی انسان‌شناسی در قرآن، بی­جا: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
نظری، عارف (1395ش)، «تولد رویکرد قرن بیست و یکم روانشناسی در ایران»، صرع و سلامتی، شماره52، سال 13.
نقیب­زاده، میر عبدالحسین ( 1387ش)، نگاهی به نگرش‌های فلسفی سده بیستم، تهران: طهوری.
نوالی، محمود (1374ش)، فلسفه­های اگزیستانس و اگزیستانسیالیسم تطبیقی، تبریز: دانشگاه تبریز.
نوذری، حسینعلی (1392ش)، شریعتی در نگاه پژوهشگران غربی، یادنامه شریعتی عابر مرزها، دوماهنامه چشم‌انداز ایران.
نوری زاد، جواد (بی­تا)، انسان‌شناسی از دیدگاه مکاتب سیاسی، روزنامه رسالت، شماره 5889، اندیشه سیاسی.
ولی زاده، فرشاد، دهقان، علی و همکاران (1397ش)، «بررسی تطبیقی جایگاه انسان در عرفان اسلامی و اگزیستانسیالیسم (بر مبنای مثنوی حدیقه سنایی و رمان تهوع سارتر)»، نشریه زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال71، شماره 237.
ویسی، زاهد (1383ش)، «ماجرای دین‌پژوهی در جهان اسلام»، کتاب نقد، شماره33.
هاشمی، محمد منصور (1385ش)، دین اندیشان متجدد (روشنفکری دینی از شریعتی تا ملکیان)، تهران: کویر.
هاشمی، حسین، (1396ش) «بازتاب تفکر اصلاحی در تفاسیر جدید»، پژوهش های قرآنی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
همتی، همایون (1375ش)، «تأملی دربارۀ رهیافت وجودی به دین»، قبسات، دوره 1، شماره 2.
یالوم، اروین (1390ش)، روان‌درمانی اگزیستانسیال، سپیده حبیب، تهران: نشر نی.
Bayat - Philipp, Mangol, (1980)," Shiism in Contemporary Iranian Politics: The Case of Ali Shariati ", In Towards a Modern Iran: Studies  in Thought, Politics and Society, edited by Eli Kedourie and Sylvia G. Haim, London, Frank Cass, P: 165-167.
Dorraj, manoochehr, (1990),From Zarathustra to KhomeiniPopulism and Dissent in Iran, Lynne Publisher