معناشناسی ساختگرای مفهوم «سیّئه» در قرآن کریم

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

«سیئه» از واژه‌های پربسامد قرآنی است که بیشتر در پیوند با حوزه معنایی «نافرمانی خدا» در نظر گرفته‌ شده است حال آنکه کاربردهای فراوان دیگری هم در قرآن دارد که تاکنون با رویکرد جامع معناشناسانه بدان پرداخته نشده و جایگاه آن در نظام معنایی قرآن تبیین نگشته است. در این پژوهش از روش معناشناسی ساختگرا استفاده شده‌ است و با بررسی روابط مفهومی «سیئه» با دیگر مفاهیم به‌کاررفته در قرآن اعم از روابط مفهومی ترکیبی (همنشینی) و بدلی (جانشینی) به تحلیل معنایی این مفهوم و حوزه‌های معنایی آن پرداخته شده ‌است. با توجه به روابط همنشینی روشن می‌شود که در قرآن «سیئه» در دو حوزه معنایی «عمل بد با پیامد عقاب» و «پیشامد ناخوشایند» به‌ کار رفته‌ است. بر محور جانشینی، «سیئه» در حوزه معنایی اول با «ذنب»، «منکَر»، «ظلم»، «فاحشه»، «خطیئه»، «فساد در زمین» و «کید» قرابت معنایی و با «حسنه»، «عمل ‌صالح»، «خیر» و «بِرّ» تقابل معنایی دارد؛ و در حوزه معنایی دوم با «عذاب»، «ضرّ»، «مصیبه»، «هلاک»، «شرّ» و «خوف» قرابت معنایی دارد و در تقابل معنایی با واژه‌های «حسنه»، «رحمه» و «خیر» ‌است. در نتیجه این پژوهش مهم‌ترین مؤلفه‌های معنایی «سیئه» در هر دو حوزه معنایی حاصل شده و تعریفی جامع از آن در نظام معنایی قرآن کریم ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن‌سیده المرسی، علی‌بن‌اسماعیل (۱۴۲۱ق)، المحکم والمحیط الأعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم (۱۴۱۴ق)، لسان العرب، بیروت: دارصادر.
ازهری، محمدبن‌احمد (۲۰۰۱م)، تهذیب اللغة، تحقیق محمدعوض مرعب، بیروت: دارإحیاء التراث‌العربی.
ایزوتسو، توشیهیکو (۱۳۶۱ش)، خدا وانسان درقرآن، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
ایزوتسو، توشیهیکو (۱۳۷۸ش)، مفاهیم اخلاقی‌ـ‌دینی در قرآن‌مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فروزان‌روز.
باقری، مهری (۱۳۷۷ش)، مقدمات زبانشناسی، تهران: نشر قطره.
بی‌یروش، مانفرد (۱۳۵۵ش)، زبانشناسی جدید، ترجمه محمدرضا باطنی، تهران: آگاه.
پالمر، فرانک (۱۳۹۱ش)، نگاهی تازه به معنی‌شناسی، ترجمه کوروش صفوی، تهران: نشر مرکز.
جفری، آرتور (۱۳۸۵ش)، واژه‌های دخیل در قرآن‌مجید، تحقیق فریدون بدره‌ای، تهران: توس.
جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد (۱۴۰۷ق)، الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین.
خلیل‌بن‌احمد (۱۴۱۰ق)، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی وابراهیم سامرائی، قم: مؤسسۀ دارالهجرۀ.
راغب‌اصفهانی، حسین‌بن محمد (۱۴۱۲ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالشامیة.
روبینز، آر.اچ. (۱۳۷۸ش)، تاریخ مختصر زبانشناسی، ترجمه علی‌محمد حق‌شناس، تهران: نشر مرکز.
رهنما، هادی (1387)،‌ «حوزه معنایی نام‌های گناه در قرآن کریم و نقد ترجمه‌های فارسی بر اساس آن»، مطالعات قرآن و حدیث، شماره2، صص113-147.
زبیدی، محمد (۱۴۱۴ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر.
زمخشری، محمود‌بن‌عمر (۱۴۰۷ق)، الکشاف‏، تصحیح مصطفی حسین احمد، بیروت: دارالکتاب العربی.
زمخشری، محمود‌بن‌عمر (۱۴۱۹ق)، اساس البلاغۀ، تحقیق محمدباسل عیون السود، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
سوسور، فردینان‌دو (۱۳۷۸ش)، دوره زبان‌شناسی عمومی، ترجمه کوروش صفوی، تهران: هرمس.
سیدقطب (۱۴۲۵ ق)، فی ظلال القرآن، بیروت: دارالشروق.
سیوطی (۱۴۲۱ق)، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق فواز احمد زمرلی، بیروت: دارالکتاب العربی.
شرتوتی، سعیدالخوری (بی‌تا)، اقرب الموارد فی فصح العربیۀ والشَّوارد، طهران: مؤسسۀالنصر.
صفوی، کوروش (۱۳۸۴ش)، فرهنگ توصیفی معنی‌شناسی، تهران: فرهنگ معاصر.
صفوی، کوروش (۱۳۸۷ش)، درآمدی بر معنی‌شناسی، تهران: سوره مهر.
طباطبایی، محمدحسین (۱۳۹۰ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسۀالاعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن (۱۳۷۲ش)، مجمع‌البیان، تصحیح فضل‌الله یزدی‌‌طباطبایی وهاشم رسولی، تهران: ناصرخسرو.
طوسی، محمدبن‌حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیرالقرآن، تصحیح احمد‌ حبیب‌عاملی، بیروت: دارإحیاء التراث‌العربی.
عبدالباقی، محمدفؤاد (۱۴۲۰ق)، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، بیروت: مؤسسةالأعلمی للمطبوعات.
عشقی، فاطمه (۱۳۹۶ش)، معناشناسی «سیّئه» در قرآن، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد به‌راهنمایی دکتر فاطمه‌سادات تهامی ومشاوره دکتر محمدعلی خوانین‌زاده، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه خوارزمی.
فخررازی، محمدبن‌عمر (۱۴۲۰ق)،  التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
فضیلت، محمود (۱۳۸۵ش)، معناشناسی ومعانی در زبان وادبیات، کرمانشاه: دانشگاه رازی.
قرشی، علی‌اکبر (۱۳۷۱ش)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
کالر، جاناتان (۱۳۹۰ش)، فردینان دو سوسور، ترجمه کورش صفوی، تهران: هرمس.
لاینز، جان (۱۳۹۱ش)، درآمدی بر معنی‌شناسی زبان، ترجمه کوروش صفوی، تهران: نشر علمی.
مختارعمر، احمد (۱۴۲۹ق)، معجم اللغة العربیة المعاصرة، قاهره: عالم الکتب.
مصطفوی، حسن (۱۳۶۸‌‌ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.
مغنیه، محمدجواد (۱۴۲۴ق)، التفسیر الکاشف، قم: دارالکتاب الاسلامی.
Crystal, David (1997), The Cambridge Encyclopedia of Language, New York: Cambridge University Press.