مطالعات قرآن و حدیث
تبیین مبانی تفسیر روانشناختی قرآن کریم
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری قرآن و متون اسلامی دانشگاه معارف اسلامی قم، ایران.
2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران.
چکیده
توجه به ویژگی‌های روانی انسان‌ها در تعامل خداوند با بندگان از جمله در تشریع احکام، در آیات مختلف قرآن کریم مشاهده می‌شود. علاوه بر وجود مفاهیم و کلیدواژه‌های روانشناختی در برخی آیات قرآن کریم، آیاتی نیز به‌طور غیرمستقیم دارای اشارات نهفته روانشناختی هستند که لازم است مفسران با نگاهی دقیق و تخصصی به تبیین آنها پرداخته و در نهایت آموزه‌های روانشناسی قرآن را استخراج نمایند. تفسیر روانشناختی یکی از گرایش‌های تفسیری است که مفسر با رویکرد روانشناختی به مجموع آیات قرآن نگریسته و با استفاده از منابع تفسیری و با هدف عرضه یافته‌های گذشته دانش روانشناسی، تولید یافته‌های جدید روانشناسی از آیات و نظام سازی بر اساس آنها، به تفسیر اشارات روانشناختی قرآن کریم می‌پردازد. پژوهش حاضر با هدف بررسی مبانی تفسیر روانشناختی قرآن کریم انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اصولی مانند: «وجود آیات روانشناختی در قرآن کریم»، «جواز و حجیت تفاسیر روانشناختی»، «نظریات مسلم روانشناختی، قرائنی مقبول در تفاسیر روانشناختی»، «تقدم نظریات مسلّم روانشناسی بر ظاهر آیات»، «توجه به حالات روانی انسان‌ها در کلام الهی»، «چند بُعدی بودن معارف قرآن» و «واقع‌نما بودن نظریات قرآنی» را می‌توان به عنوان مبانی تفسیر روانشناختی بیان نمود.
تازه های تحقیق
نتایج تحقیق
1. مقصود از تفسیر روانشناختی، در مرتبه اول، عرضه یافته‌های گذشته دانش روانشناسی بر آیات قرآن است که این امر ممکن است با تأیید، رد و یا سکوت نسبت به آن یافته‌ها همراه باشد و در مرتبه دوم، تولید یافته‌های جدید روانشناسی از آیات قرآن کریم است که نقش اصلی را در توسعه روانشناسی اسلامی ایفا می‌کند و در مرتبه سوم، نظام سازی بر اساس آن یافته‌هاست که به‌نوعی غایت دو هدف گذشته خواهد بود.
2. علاوه بر وجود آیاتی که دارای گزاره‌های مرسوم روانشناختی هستند، آیاتی نیز وجود دارد که دارای اشارات نهفته روانشناختی می‌باشند درنتیجه به‌منظور کشف این اشارات لازم است که تمامی آیات قرآن در گستره نگاه روانشناختی قرار گیرند.
3. تفاسیر روانشناختی متعددی در احادیث معصومین(علیه السلام) وجود داشته که این خود دلیلی برای حجیت این گرایش تفسیری است هرچند استناد مفسر به منابع معتبر در تفسیر قرآن، خود دلیلی برای اعتبار و حجیت برداشت‌های تفسیری وی خواهد بود.
4. تمام دستآوردهای تجربی نمی‌توانند به عنوان منبع یا قرینه‌ای در تفسیر روانشناختی مورد استفاده واقع شوند و تنها یافته‌های قطعی علم که به دلیل حجیت ذاتی قطع پذیرفته شده‌اند و نیز یافته‌های اطمینان بخش تجربی که بنای تأیید شده عقلاء در طول تاریخ بر اعتبار آن دلالت دارد می‌توانند به عنوان قرائن قابل قبولی در تفسیر روانشناختی محسوب شوند.
5. نص آیات قرآن به دلیل قطعی بودن در هنگام تعارض با یافته‌های علمی در هرصورت مقدم خواهدشد اما ظواهر آیات صرفاً در هنگام تعارض با نظریات اثبات نشده مقدم خواهد شد و در صورت تعارض با نظریات قطعی یا اطمینان بخش، این نظریات روانشناختی هستند که مقدم خواهند شد زیرا برگزیدن یکی از احتمالات در ظاهر آیه به‌واسطه انسباق ذهن به دلیل عدم وجود قرینه معتبر بر هریک از احتمالات است در نتیجه نظریات قطعی یا اطمینان بخش تجربی به دلیل اعتبارشان نزد عقلا می‌توانند به عنوان قرینه، یکی از احتمالات را متعیّن نمایند هرچند مخالف آن معنایی باشد که در ابتدا از ظاهر آیه به ذهن رسیده است.
6. خداوند متعال به دلیل اینکه خود از تمام ابعاد روانی انسان‌ها به‌طور کامل آگاه است به همین جهت در موارد متعددی در قرآن کریم مشاهده می‌شود که با توجه به حالات روحی بندگان با آنها تعامل نموده که این امر، نفوذ بیشتر کلام الهی در دلها را به دنبال داشته است.
7. قرآن کریم دارای وجوه مختلف معنایی است که حتی برخی از وجوه آن بر مسلمانان عصر نزول قرآن نیز که مخاطب اولیه قرآن بوده‌اند پنهان بوده است درنتیجه فهم جدید و متفاوت از آیات قرآن که در صدر اسلام سابقه نداشته است بدون اشکال خواهد بود.
8. واقع‌نما بودن و نیز اتصاف به حقیقت داشتن نظریات قرآنی متکی به این نیست که بتوان آنها را به‌صورت کمی و تجربی سنجید زیرا منبع کسب شناخت منحصر در تجربه نبوده و کلام الهی نیز به دلیل عصمت آن از هرگونه خطاء، حتی بدون سنجش تجربی نیز خود منبعی برای کسب حقایق علمی خواهد بود
کلیدواژه‌ها
موضوعات
)