تحلیل شبکه مضامین احادیث الفت و عزلت به منظور کشف الگوی روابط اجتماعی از منظر اهل بیت (علیهم السلام)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه صدا و سیما، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق، تهران، ایران

3 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق، تهران، ایران.

چکیده

توجه همه جانبه، عمیق و واقع بینانه اسلام به جامعه و امور و مسائل اجتماعی، اگر نگوییم امری بی نظیر است، بدون شک در تاریخ بشریت موضوعی کم نظیر به شمار می‌رود. مسئله الفت و مصاحبت‌ها اثری مستقیم بر آدمی دارد؛ چه اثر نیک و مثبت، و چه اثر ناپسند و سوء. تاثیر عنصر ارتباطات اجتماعی بر بعد اعتقادی و نیز عملی انسان، نقشی انکار ناپذیر و حیاتی است. با توجه به روایات فراوان وارد شده در مسئله الفت و نیز عزلت، این نوشتار بر آن است که به سوالات زیر پاسخ دهد: آیا از منظر روایات، الفت و ارتباطات اجتماعی مطلق است یا عزلت و تفرّد؟ و آیا معاشرت (الفت) از نظر روایات حدی دارد یا وسیع است؟ و در چه مواردی اگر انسان عزلت گزیند بهتر است از اینکه در اجتماعی باشد؟ روایات فراوانی در این باب داریم که تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل مضمونی» به مطالعه آنها پرداخته و از ره‌آورد این روش با ترسیم شبکه مضامین گسترده آنها، به فهمی دقیق‌تر از مراد معصومینعلیهم‌السلام دست یابیم. با تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده‌های روایی در موضوع الفت و عزلت، مجموعاً 23 مضمون کلیدی و مهم در باب روابط اجتماعی اشاره شده که در دو دسته‌ی مطلق و نسبی طبقه‌بندی‌ می‌شوند و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اساساً بحث افضلیت الفت یا عزلت مطرح نیست، بلکه اصل بر آن است که دین شخص حفظ گردد؛ چه از طریق الفت، و چه با عزلت نشینی.

تازه های تحقیق

نتایج تحقیق

تحلیل مضمون روایات خانواده حدیثی الفت و عزلت حاکی از آن است که ترجیح یکی از این دو (اعتزال یا معاشرت) بر دیگری خطاست و صحیح آن است که بگوییم افضل بودن عزلت و الفت نسبت به اشخاص و احوال و زمان و مکان، تفاوت می‌کند، لذا اساساً بحث افضلیت مطرح نیست؛ بلکه در برخی مواقع واجب و گاهی اوقات حرام. لذا هیچکدام مطلق نبوده و مفهومی نسبی به حساب می‌آیند.

یافته‌های تحقیق پس از بررسی روایات، نشان دهنده آن است که از دید کلان، شبکه مضامین روایات الفت و عزلت را می‌توان به دو بخش 1- اصالت الفت و عزلت و 2- نسبی بودن آنها طبقه‌بندی نمود.

در بخش اصالت الفت، مضامین ذکر شده عبارتند از: 1- رفع نیازهای اجتماعی، 2- همدلی، 3- مایه نزول رحمت الهی، 4- بی خیر بودن فرد عزلت نشین، 5- مایه احیاء ذکر اهل بیت(ع)، 6- نشانه اسلام و عقل، 7- مذمت عزلت.

مضامین روایی اصالت عزلت نیز عبارتند از: 1- عبادت پروردگار، 2- سلامتی دین، 3- عدم قرین شدن با همنشین بد، 4- قرارگیری در حصن الهی، 5- دأب اولیاء و صلحا، 6- نشانه نیرومندی عقل، 7- قرار گرفتن در زمره بهترین مردم، 8- نشانه معرفت خدا، 9- مذمت الفت.

روایاتی که بر نسبی بودن این دو تأکید دارند و مقیّد کننده‌ی روایات مطلق هستند عبارتند از: 1- عدم معاشرت با افراد ضربه زننده به دین، 2- تنظیم حدود معاشرت با جلیس سوء، 3- مصاحبت با نیکان، 4- عدم شرکت در مجالس معصیت، 5- دوری از انتقاص مؤمن، 6- دوری از مواضع تهمت، 7- عدم حضور در مجالس ناهمطراز.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

قرآن کریم.
ابن بابویه، محمد بن علی (1376ش)، الامالی، تهران: کتابچی.
ابن بابویه، محمد بن علی (1402ق)، مصادقه الاخوان، قم: لیتوگرافی کرمانی.
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (1403ق)، تحف العقول، مصحح: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین قم.
تمیمی آمدی، عبدالواحد (1410ق)، غرر الحکم و درر الکلم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
تهرانی، مجتبی (1386ش)، اخلاق الهی، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت.
خمینی، روح الله، (1378ش)، صحیفه نور، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خوانساری، آقا جمال الدین محمد بن حسین (1366ش)، شرح غرر الحکم و درر الکلم، محقق: جلال الدین محدث و حسینی ارموی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت-دمشق: دارالقلم.
شریف الرضی، محمد بن حسین (1414ق)، نهج البلاغه، محقق: صبحی صالح، قم: هجرت.
شهید اول، محمد بن مکی (1407ق)، الاربعون حدیثا، قم: مؤسسه امام مهدی(عج).
طباطبایی، محمدحسین (1363ش)، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
طبرسی، حسن بن فضل (1412ق)، مکارم الاخلاق، قم: الشریف الرضی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
عابدی جعفری، حسن و همکاران (1390ش)، «تحلیل مضمون  و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده های کیفی»، اندیشه مدیریت راهبردی، شماره 10، صص151-198.
فیض کاشانی، ملا محسن (1403ق)، محجه البیضاء، بیروت: انتشارات اعلمی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامی.
لیثی واسطی، علی بن محمد (1376ش)، عیون الحکم و المواعظ، قم: دارالحدیث.
مازندرانی، محمد صالح ابن احمد (1382ق)، شرح الکافی-الاصول و الروضه، تهران: المکتبة الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحارالانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مصطفوی، حسن (1368ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مطهری، مرتضی (1368ش)، مجموعه آثار، تهران: صدرا.
نراقی، ملا احمد (بی‌تا)، معراج السعاده، تهران: انتشارات اسلامیه.
نوری، حسن بن محمد (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط الوسائل، قم: مؤسسه آل البیت(ع).
ورام، مسعود بن عیسی (1410ق)، تنبیه الخواطر و نزهه النواظر المعروف بمجموعه ورام، قم: مکتبه فقهیه.
Attride-Stirling, J. (2001), “Thematic Networks: An Analytic Tool for QualitativeResearch”,Qualitative Research, Vol. 1, No. 3, Pp. 385-405.
Braun, V. & Clarke, V. (2006), “Using thematic analysis in psychology”, QualitativeResearch in Psychology, Vol. 3, No. 2, Pp. 77-101.
Patton, M. Q. (1990), Qualitative evaluation and research methods, ThousandOaks, CA: Sage.
Boyatzis, R. E. (1998), Transforming qualitative information: thematic analysis andcode development, CA: Sage.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار