مطالعات قرآن و حدیث
فرآیند انسجام میان استعاره‌های مفهومی قرآن کریم
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسندگان
1 دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
3 دانشیار پژوهشکده زبان‌شناسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.
چکیده
نظم و انسجام در قرآن کریم از دیرباز مورد توجه بسیاری از اندیشمندان جهان اسلام بوده است و تاکنون نظریاتی مانند "نظریه نظم" و "نظریه وحدت موضوعی قرآن" در این راستا شکل‌گرفته است. امروزه نیز برمبنای نظریه انسجام متنی، در مطالعات روش‌شناسی متن، می‌توان عواملی که اجزای تشکیل‌دهنده متن را به هم مرتبط می‌سازد و سبب انسجام و هماهنگی آن می‌شود، بررسی کرد. براین اساس، در مقاله حاضر، ابتدا ارتباط عبارات استعاری قرآن برمبنای نظریه استعاره مفهومی، مورد بررسی قرار گرفته و تحلیل شناختی استعاره‌های مفهومی فاصله، اندازه و حرکت، سه نوع انسجام: انسجام تحت یک استعارة کلان، انسجام میان چند جنبه از یک مفهوم منفرد و انسجام ترکیبی استعاره‌ها را نشان داده‌است. سپس بر مبنای نظریه انسجام متن، مشخص شد این استعاره‌ها به‌عنوان گره‌های انسجامی، بیانگر نوعی ارتباط معنایی میان اجزاء متن هستند که آنها را از گسستگی و ناهماهنگی در موضوع حفظ می‌کند. همچنین هم‌پوشی موجود میان اهداف استعاره‌ها نشان داد، چگونه زبان استعاری قرآن همه مفاهیم و اندیشه‌های خود را در مسیر هدف اصلی خویش انسجام بخشیده است. این انسجام استعاری پیوستگی آیات را از محدوده سوره‌ها به‌کل متن تعمیم می‌دهد و اعجاز ادبی متن قرآن کریم را از زاویه‌ای جدید بیان می‌کند.
تازه های تحقیق
نتایج تحقیق
1. تحلیل شناختی استعاره‌های مفهومی نشان داد که استعاره های مفهومی اندازه جهت تبیین اهمیت مفاهیم حوزه مقصد به کار رفته‌اند و تحت نام‌نگاشت [اهمیت اندازه است] انسجام می یابند.
2. استعاره‌های مفهومی فاصله جهت بیان ارزشمندی مفاهیم حوزه مقصد به کار رفته‌اند و تحت نام‌نگاشت [ارزش فاصله است] انسجام می‌یابند.
3. استعاره‌های مفهومی حرکت، مفاهیم حوزه مقصد به‌عنوان مراحلی از سفر را بیان می‌کنند و تحت نام‌نگاشت [زندگی سفر است] انسجام می‌یابند.
4. این انسجام، از استعاره‌های موجود در یک گروه شروع می‌شود تا به شکل‌گیری انسجام مرکب بین استعاره‌های مفهومی مختلف بیانجامد. به‌عنوان مثال مفهوم منزلت و برتری معنوی به‌عنوان حوزه مقصد در عبارات قرآنی، توسط سه گروه از استعاره‌های مفهومی حرکت، فاصله و اندازه مفهوم‌سازی شده است و این هم‌پوشانی در حوزه مقصد سبب انسجام ترکیبی میان استعاره‌ها گردیده است. این انسجام استعاری، پیوستگی آیات را از محدوده سوره‌ها، که تاکنون توسط اندیشمندان و پژوهش‌گران در سوره‌ها اثبات گردیده، به کل متن قرآن تعمیم می‌دهد.
5. علاوه بر هم‌پوشی ایجاد شده بر مبنای نظریه استعاره مفهومی، هم‌پوشی موجود میان اهداف استعاره‌ها نیز سبب انسجام در متن گردیده است. به این صورت که در تبیین مسیر هدایت، مفاهیم انتزاعی اثرگذار و مهم در سرنوشت معنوی انسان را در قالب استعاره‌های مفهومی اندازه بیان کرده است و معیار ارزش‌گذاری معنوی برای هر مفهوم در جهان‌بینی توحیدی قرآن کریم نیز بر مبنای فاصله آن مفهوم نسبت به خداوند بیان شده است، به‌طوری که مفاهیم دارای ارزش و اعتبار از دیدگاه قرآن کریم، در قالب استعاره، در فاصله نزدیک به خداوند بیان شده‌اند. همچنین جنبه‌های مختلف یک زندگی معنوی از دیدگاه قرآن کریم، در قالب استعاره، به صورت حرکت و سفر به مقصد قرب الهی بیان شده است.
بر این اساس می‌توان گفت برخلاف دیدگاه سنتی به استعاره که عبارات استعاری قرآن را به‌صورت منفرد مورد بررسی قرار می‌دهد، ساختار درونی قرآن شبکه‌ای به‌هم پیوسته از استعاره‌های مفهومی هستند که وجوه مختلف زندگی معنوی انسان و ارتباط او با خدا را نشان می‌دهند و انسجام و پیوستگی متن در جهت شکل‌گیری جهان‌بینی توحیدی توسط قرآن تبیین می‌شود و نشان می‌دهد چگونه زبان استعاری قرآن همه مفاهیم و اندیشه‌های خود را در مسیر هدف اصلی خویش انسجام می‌دهد. انسجام استعاری علاوه بر اثبات نظم متن در تمام قرآن، اعجاز ادبی متن را نیز از زاویه‌ای جدید بیان می‌کند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
)