تحلیل انتقادی احادیث مهریه معنوی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه(سلام الله علیها)، قم، ایران

چکیده

در برخی روایات شیعی برای حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) علی‌رغم بیان مهریه متعارف و مادی، «مهریه­ای معنوی» در نظر گرفته­ شده که بیانگر گونه­ای از مهریه­ای هبه­ای از سوی خداوند است. بخشی از دنیا و بخشی از آب­های دریاها و رودها در زمره این «صداق معنوی» نیز قرار گرفته­اند. قدر متیقّن روایات و مجموعه قرائن نشان می­دهد که این هبه و هدیه، چنان‌که عرف به زوجین می­بخشد و امری رایج تلقی می­شود، قابل پذیرش است، اما در مفاد این مهریة هبه ­شده از سوی خداوند به ایشان مناقشه است. لذا توجیه این احادیث به «مهریه معنوی» را نیز برنمی­تابد. برآیند تحقیق پیش­رو حاکی از آن است که این احادیث با محتوای مزبور در کتاب‌هایی چون کافی و الهدایةالکبری­ به عنوان کتاب­هایی شاخص در نقل این­ احادیث، ضمن منقبت­خواهی برای مقام حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و ضعف موجود به خاطر وجود راویان غالی و نیز تعارض مستقر و یا تناقضات، از نظر فقهی صحیح به نظر نمی‌رسند. ضمن اینکه می­توان بن­مایه­های آن را در اسرائیلیاتی در منابع سنّی از قول کعب­الأحبار و دیگر همگنانش یافت که به برخی از رودها و دریاها فضیلتی دوچندان بخشیده­اند. این مقاله با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی می­کوشد تا سند و تمام طرق آن را در منابع شیعی در سنجه نقد نهد و در تلاش است با کاوش در دیگر مصادر و یافتن بسامد و گونه­های حدیثی و تاریخی، آن­ها را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد.

تازه های تحقیق

نتایج تحقیق

با توجه به آنچه در ارزیابی احادیث کتب متقدم آورده شد، موارد زیر برآیند تحقیق پیش­رو است:

جز دو حدیث صحیح و موثق، تمامی احادیث مربوط به مهریه کردن معنوی آب برای حضرت فاطمه(سلام الله علیها) از سوی خداوند، از نظر سندی مخدوش و ضعیف است. متون آن­ها به جهت اضطراب متنی قابل پذیرش نیست.

مهریه معنوی ساختن از سوی خداوند برای حضرت زهرا(سلام الله علیها) از نظر شواهد ظاهری و قرائن موجود، توجیه بایسته­ای ندارد، آنچه روایات فقهی ثابت می­کند، مهریه­ای مادی است که از سوی زوج به زوجه هبه می­شود، مگر اینکه این­گونه روایات، به خاطر وجود تفضّل و امتنان نوعی هبه به شمار آید. اما چنین توجیهی نیز با ظهور دلالی این احادیث سازگاری ندارد.

وجود روایاتی که دالّ بر فضیلت رودهایی خاص دارد، با توجه به فضیلت­بخشی به چهار رود از رودهای جهان که از ناحیه کسانی چون کعب­الأحبار دچار ضربه شده است، اثبات در دسترس قرار گرفتن این­گونه احادیث در میان غالیان و کذّابان و سپس حمل آن­ها به عنوان مهریه حضرت زهرا(سلام الله علیها)، امری ناگریز به نظر می‌رسد، البته توجه به اصل وجود فضیلت برای برخی از این رودها در عالم دنیا چنان‌که برای دیگر امور نیز قابل اثبات است، برای این رودها نیز قابل تحقق و ممکن است.

روایاتی که دلالت بر اعتراض حضرت زهرا(سلام الله علیها) بر اندک بودن مهریه دارد با شأن و مقام والای ایشان سازگاری ندارد، اینگونه نقل­ها با وجود اینکه درصدد بیان فضیلت بوده­اند، اما مؤلفه­های عصمت و خطاناپذیری را نادیده پندارکرده­اند، همچنین تعارض با سیره و دیگر روایات را می­توان دلیل عدم پذیرش این نوع نقل­ها دانست.

احادیثی که بهشت و جهنم را نیز در زمره مهر و صداق ایشان قرار داده، با مبانی فقهی ناسازوار است؛ مگر اینکه ناپسندی مهر جهنم را به هبه شفاعت اختصاص داد، زیرا مالیت عرفی جهنم نیز قابل مناقشه است.

ناهمگونی، تناقض و تعارض مفاد روایات مهریه، از اعتماد به آن­ها فرومی­کاهد. وجود ربع، خمس و نیمی از دنیا به عنوان مهر حضرت فاطمه(سلام الله علیها)، در تردید بودن وکیل ایشان در مراسم خطبه عقد آسمانی و... از جمله مواردی است که از اعتماد به «جزئیات» این احادیث، کاسته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن کریم.
آلوسى، سید محمود (1415ق)، روح ­المعانى ­فى­ تفسیر القرآن ­العظیم‏، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن بابویه، محمد بن­ على‏­ (1414ق)، إعتقادات الإمامیة، قم: کنگره شیخ مفید.
ابن بابویه، محمد بن­ على (1376ش)، الأمالی، تهران: کتابچی.
ابن بابویه، محمد بن­ على (1362ش)، الخصال‏، قم: جامعه مدرسین‏.
ابن بابویه، محمد بن­ على (1398ق)، التوحید، قم: جامعه مدرسین.
ابن بابویه، محمد بن­ على (1406ق)، ثواب ­الأعمال ­و ­عقاب ­الأعمال‏، قم: دارالشریف ­الرضی.
ابن بابویه، محمد بن­ على (1378ق)، عیون­ أخبار ­الرضا(ع)، تهران: جهان.
ابن بابویه، محمد بن­ على ‏(1403ق)، معانی ­الأخبار، قم: دفترانتشارات‌اسلامى.
ابن بابویه، محمد بن­ على (1413ق)، من­ لا یحضره ­الفقیه، قم: دفتر انتشارات ­اسلامى.
ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دارالفکر.
ابن ­حنبل، احمد بن­ محمد (1368ق)، المسند، بیروت: دارصادر.
ابن­ داود حلّی، حسن­ بن­ علی ­(1342ش)، الرجال، تهران: دانشگاه تهران.
ابن­ زولاق، حسن­ بن­ ابراهیم (1999م)، فضائل ­مصر و أخبارها و خواصها، قاهرة: الهیئة المصریة.
ابن ­سعد، محمد (1414ق)، الطبقات ­الکبرى، الطائف: مکتبة الصدیق.
ابن­ شاذان­ قمى، ابوالفضل (1363ش)، الفضائل، قم: رضى.
ا‏بن­ شهرآشوب، محمد بن­ على (1379ق)، مناقب ­آل ­ابی ­طالب(ع)، قم: علامه.
ابن ­عبدالوهاب، حسین (بی­تا)، عیون­ المعجزات، قم: مکتبة الداورى‏.
­ابن ­عدیم، کمال­ الدین (بی­تا)، بغیة الطلب ­فى ­تاریخ ­حلب، بیروت: دارالفکر.
ابن­ عقده­کوفى، احمد (1424ق)، فضائل ­امیرالمؤمنین(ع)، قم: دلیل ما.
ابن ­غضائری، احمدبن­حسین ­(1364ش)، الرجال، قم: دارالحدیث.
ابن ­فارس، أحمد (1404ق)، معجم­ مقاییس ­اللغة، قم: مکتب ‌الاعلام الاسلامی‏.
ابن ­قولویه، جعفربن­محمد (1356ش) کامل ­الزیارات، النجف: دارالمرتضویة.
ابن ­منظور، محمدبن­مکرم‏ (1414ق)، لسان ­العرب، بیروت: دارالفکر.
احمدوند، عباس؛ طاووسی­مسرور، سعید (1390ش)، «جابربن­یزیدجعفی و بررسی اتهام غلوّ درباره وی، مطالعات تاریخ فرهنگی»، پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، سال2، شماره7، صص1ـ24.
اربلی، على­بن­عیسى ­(1381ق)، کشف ­الغمة ­فی ­معرفة­ الأئمة، تبریز: بنى‌هاشمى.
­اقفهسی، احمدبن ­عمادالدین (1427ق)، اخبار نیل ­مصر، قاهرة: دارالکتب.
امام­ رضا(ع)، علی­بن­موسی (1406ق)، الفقه ­المنسوب ­إلی ­الإمام­الرضا(ع)، مشهد: مؤسسة آل­البیت(ع).
امام­ عسکری، حسن­بن­علی (1409)، التفسیر­ المنسوب ­الی ­الإمام­ الحسن ­العسکری(ع)، قم: مدرسه ­امام­ مهدى(عج).
بجنوردی، سیدمحمدکاظم و دیگران (بی­تا)، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاددائرةالمعارف اسلامی.
بحرانی، سیدهاشم ­بن­سلیمان (1413ق)، مدینة­ معاجز الأئمةالإثنی­ عشر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
بحرانی، سیدهاشم ­بن­سلیمان (1374ش)، البرهان ­فی ­تفسیر القرآن‏، قم: مؤسسة البعثة.
بحرانی ­اصفهانی، عبدالله­بن ­نورالدین ­(1413ق)، عوالم­ العلوم‏، قم: موسسة الامام­المهدی(عج).
برقی، احمدبن­محمد (1371ق)، المحاسن، قم: دارالکتب ­الإسلامیة.
بغدادى، عبدالمؤمن ­بن­عبدالحق (1412ق)­، مراصد الاطلاع­ على ­اسماء الامکنة و البقاع، بیروت: دارالجیل.
بغوی، خالدعبدالرحمن ­(بی­تا)، تفسیر البغوی، بیروت: دارالمعرفة.
بکرى، ابوعبید (1992م)، المسالک ­و الممالک، بی­جا: دارالغرب ­الاسلامی.
بلاذری، أحمدبن­یحیى ­بن­جابر (1379ق)، أنساب ­الأشراف، بیروت: دارالتعارف.
جدیدی‌نژاد، محمدرضا (1381ش)، دانش رجال از دیدگاه اهل سنت‌، قم: دارالحدیث.
جرجانى، ابوالمحاسن حسین (1377ش)، جلاء الأذهان ­و جلاء ­الأحزان‏، تهران: دانشگاه تهران.
جعفریان، رسول (1392)، «از شام تاریخی تا شام آخرالزمانی»، مجله علوم­ حدیث، شماره70.
جعفریان، رسول (1394)، مفهوم علم در تمدن اسلامی، قم: مورخ.
­حائری ­اصفهانی، محمدحسین (بی­تا)، الفصول ‏­الغرویة فی ­الأصول ­الفقهیة، قم: دارإحیاء العلوم ­الإسلامیة.
حر­عاملى، محمدبن­حسن (1409ق)، وسائل ­الشیعة، قم: مؤسسة ­آل­البیت.
‏­حسینى ­موسوى، محمدبن­أبی­طالب (1418ق)، تسلیة المُجالس ­و زینة المَجالس، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
حلّى، حسن­بن­یوسف ­بن­مطهر (1411ق) خلاصة الأقوال، النجف: دارالذخائر.
حلّى، حسن­بن­یوسف ­بن­مطهر (1412ق)، کشف ­الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین(ع)، تهران: وزارت ارشاد.
­حمیرى، محمدبن­عبدالمنعم (1984م)، الروض ­المعطار فى­ خبر الاقطار، بیروت: مکتبة لبنان.
‏­خصیبی، حسین­بن­حمدان (1419ق)، الهدایة الکبری، بیروت: البلاغ.
­خصیبی، حسین­بن­حمدان (2007م)، الهدایة الکبری، تحقیق: ابوموسی والشیخ موسی، لبنان: دیار عقل.
­خصیبی، حسین­بن­حمدان (1432ق) الهدایة الکبری، تحقیق: مصطفی­صبحی ­الخضر، بیروت: الأعلمی.
خویی، سیدابوالقاسم ­(1413ق)، معجم ­رجال ­‏الحدیث، قم: دارالعلم.
رازى، ابوالفتوح (1408ق)، روض ­الجنان، مشهد: بنیاد پژوهشهاى­ ­آستان ­قدس ­رضوى‏.
زبیدی، محمدمرتضی (1414ق)، تاج ­العروس‏، بیروت: دارالفکر.
سبط ­بن­جوزی‏، شمس­الدین (1418ق)، تذکرة الخواص، قم: شریف­رضی‏.
­سیوطی، جلال­الدین (بی­تا)، الدرّ المنثور، بیروت: دارالمعرفة.
شریف­رضی، محمدبن­حسین (1422ق)، المجازات ­النبویة، قم: دارالحدیث‏.
­شوشتری، محمدتقی (1419ق)، قاموس ­الرجال، قم: مؤسسة النشرالإسلامی.
شهید اول، محمدبن­مکی (1410ق)، اللمعة الدمشقیة فی ­فقه ­الإمامیة، قم: دارالتراث ­الدار الإسلامیة.
‌شهید ثانى، زین­الدین­بن­على (1410ق)، الروضة البهیة فی ­شرح ­اللمعة الدمشقیة، قم: کتابفروشى داوری.
صاحب­بن­عباد (1414ق)، المحیط ­فی ­اللغة، ‏بیروت: عالم­الکتاب‏.
­صالحى ­شامى، محمدبن­یوسف (1414ق)، سبل ­الهدى، بیروت: دارالکتب العلمیة.
صفری ­فروشانی، نعمت‌الله (1384ش)، «حسین بن‌حمدان خصیبی و ­کتاب الهدایة الکبری»، نشریه طلوع، سال چهارم، شماره16.
طباطبائی، سیدعلی (1412ق)، ­ریاض­ المسائل، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طبرانی، سلیمان­بن­احمد (1415ق)، المعجم ­الأوسط، مکه: دارالحرمین.
طبرانی، سلیمان­بن­احمد (بی­تا)، المعجم ­الکبیر، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
طبری، ابوجعفرمحمدبن­جریر (1387ق)، تاریخ ­‏الطبری، بیروت: دارالتراث.
­طبرى ­آملی ­صغیر، محمدبن­جریر (1413ق)، دلائل ­الإمامة، قم: قسم الدراسات الإسلامیة.
­طبرى ­آملی ­صغیر، محمدبن­جریر (1427ق)، نوادر المعجزات، قم: دلیل ­ما.
­طبرى­آملى، محمدبن­أبی­القاسم (1383ق)، ‏بشارة المصطفی، نجف: المکتبة الحیدریة.
طوسی، محمدبن­حسن (1414ق)، الأمالی، قم: دارالثقافة.
طوسی، محمدبن­حسن (1407ق)، تهذیب ­الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
طوسی، محمدبن­حسن (1373ش)، رجال الطوسی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
طوسی، محمدبن­حسن (1420ق)،­ الفهرست، قم: مکتبة المحقق­ الطباطبائی.
عسقلانی، أحمدبن­علی­بن­حجر (1415ق)، الاصابة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
عسکرى، حسن­بن­عبدالله ‏­(1400ق)، الفروق ­فی ­اللغة، بیروت: دارالآفاق ­الجدیدة.
عمرى، ابن­فضل­الله ­(1423ق)، مسالک ­الابصار، ابوظبی: المجمع ­الثقافى.
عیاشی، محمدبن­مسعود (1380ق) تفسیر العیاشی، تهران: العلمیة.
فتال ­نیشابورى، محمدبن­احمد (1375ش)، روضة الواعظین، قم: رضى‏.
­فیض ­کاشانى، محمدمحسن (1406ق)، الوافی، اصفهان: کتابخانه ­امام ­أمیرالمؤمنین­على(ع).
قبادیانى، ناصر خسرو (1381ش)، سفرنامه ناصرخسرو، تهران: زوار.
قرطبى، محمدبن­احمد (1364ش)، الجامع­ لأحکام ­القرآن‏، تهران: ناصرخسرو.
قزوینی، زکریابن­محمد (1373ق)، آثار البلاد و اخبار العباد، تهران: امیرکبیر.
‏­قمى، على­بن­ابراهیم (1404ق) تفسیر القمی، قم: دارالکتاب‏.
کریمی، محمود؛ دیمه­کارگراب، محسن(1390ش)، «استدلال ‌روایی ‌شیخ ‌صدوق ‌بر نزول ‌دفعی ‌قرآن ‌کریم ‌و نقد ادله ­مخالفان»، مجله قرآن پژوهی، دوره16، شماره62، ص22ـ43.
کریمی­ قهی، منصوره(1387ش)، «انگیزه­های فضیلت­سازی برای اقوام و شهرها»، نامه تاریخ­پژوهان، شماره15.
کشى، محمدبن­عمر(1409ق) رجال ­الکشی، ‏مشهد: دانشگاه مشهد.
کلینی، محمدبن­یعقوب­(1407ق)، الکافی، تهران: دارالکتب­الإسلامیة.
‏­کلباسى، ابوالهدى(1419ق)، سماء المقال­ فی­ علم ­الرجال‏، قم: مؤسسة ولی‌عصر.
­لسترینج، گای(1377ش)، جغرافیای خلافت شرقی، مترجم: محمود عرفان، تهران: انتشارات ‌علمی ‌فرهنگی.
مامقانی، عبدالله(بی­تا)، تنقیح ­المقال ­فی ­علم ­الرجال، قم: موسسة آل­البیت(ع).
مجلسی، محمدباقر(1403ق)، بحارالأنوار، بیروت: دارإحیاءالتراث­العربی.
مجلسی، محمدباقر (1404ق)، مرآة العقول ­فی­ شرح ­أخبار آل ­الرسول، تهران: دارالکتب­الإسلامیة.
­مجلسى، محمدتقى (1406ق) روضة المتقین ­فی ­شرح ­من­ لا یحضره­ الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.
مجهول ­المؤلف (1423ق)، حدود العالم من المشرق الى المغرب، القاهرة: الدارالثقافیة.
مسلم­بن­حجاج ­(بی­تا)، صحیح ­المسلم، بیروت: دارالفکر.
مغربى، نعمان­بن­محمد­(1409ق) شرح ­الأخبار فی ­فضائل ­الأئمة الأطهار(ع)، قم: جامعه مدرسین.
مفید، ­محمدبن­نعمان(1413ق) الإرشاد، قم: کنگره­ ­شیخ ­مفید.
مفید، ­محمدبن­نعمان (1414ق)، ‏تصحیح اعتقادات الإمامیة، قم: کنگره شیخ مفید.
مقدسی، محمدبن­أحمد(1411ق)، أحسن ­التقاسیم، قاهرة: مکتبة مدبولى.
­مقریزى، ابوالعباس(1418ق)، المواعظ ­و الإعتبار، بیروت: دار­الکتب­العلمیة.
­نجاشی، احمدبن­على(1365ش)، رجال ­النجاشی‏، قم: مؤسسة النشرالاسلامی.
نسائى، احمدبن­على(بی­تا)، سنن النسائى، اردن: بیت الأفکار الدولیة.
نوری، حسین­بن­محمدتقى­(1408ق)، مستدرک ­الوسائل ­و مستنبط ­المسائل‏، قم: مؤسسةآل­البیت.
نووی، یحیی­بن­شرف­(1407ق)، شرح­ مسلم، بیروت: دارالکتاب ­العربی.
هلالی، سلیم­بن­قیس(1405ق)، کتاب ­سلیم ­بن ­قیس ­الهلالی، قم: مکتبة الهادى.
هیثمی، نورالدین علی­بن­أبی­بکر(1408ق)، مجمع­ الزوائد و منبع­ الفوائد، بیروت: دارالکتب­العلمیة.
یاقوت ­حموی، شهاب­الدین(1995م)، معجم‏­ البلدان، بیروت: دارصادر.
یعقوبی، احمد­بن­ابی­یعقوب(بی­تا)، البلدان، بیروت: دارالکتب ­العلمیة.
یعقوبی، احمد­بن­ابی­یعقوب (بی­تا)، تاریخ ­یعقوبى، بیروت: دارصادر.