تحلیل مقایسه‌ای سیر تطور منابع جامع علوم قرآن از قرن اول تا دوران معاصر

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

4 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

بررسی حاضر، حاصلِ تحلیل مقایسه‌ای برای رتبه‌بندی46 منبع تأثیرگذار علوم قرآن از قرن اول تا معاصر بوده که به ضریب‌تأثیر عوامل تأثیرگذار در سیر تطورات نگارش‌های جامع علوم قرآن هم پرداخته است. روش‌ پژوهش حاضر، کیفی بوده و از روش کدگذاری و مقوله‌بندی در فرایند تحقیق و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از تکنیک روایت علی و مقایسه‌ای استفاده شده‌است. با بررسی منابع و مولفان، شرایط و بسترهای موجود برای تغییرات، در نهایت حدود 75 مفهوم استخراج شد. پس از مرحله کدگذاری باز و محوری، 18 مقوله به‌عنوان شاخص سنجش گزینش شد. پس از آن در مرحله کدگذاری گزینشی،10مقوله عمده با ضریب‌تأثیر بالا، سه مقوله با ضریب‌تأثیر متوسط و پنج مقوله با ضریب‌تأثیر کم یا بدون تأثیر استخراج شدند. سه رتبه اول مقوله‌های تأثیرگذار بر تطورات منابع جامع علوم قرآن متعلق است به: مقوله کارکرد(84 امتیاز)، تأثیر شخصیت و شأن فردی نویسنده بر نگارش(79 امتیاز) و محتوای کتاب(73 امتیاز).رتبه اول و سوم عوامل تأثیرگذار، مربوط به هویت و اصالت متن کتاب جامع بوده و رتبه دوم مربوط به عوامل درونی نویسنده(بخش مبانی) است.در نتیجه، محوری‌ترین مقوله، شاخصِ «هویت و اصالت متن کتب» جامع علوم قرآن است. این تحقیق از طریق یک روند منظم و استقرای تحلیلی؛ نظام مفهومی و شاخص‌سازی را در مورد «رتبه تأثیرگذاری منابع جامع و مهم علوم قرآن» و «عوامل موثر بر سیر تطور منابع جامع علوم قرآن» برای مخاطبان تخصصی رشته علوم قرآن انجام داده‌است.رهاوردِ فهم این مطلب می‌تواند، تکمیل سرفصل دروس دانشگاهی رشته علوم قرآن برای بررسی تأثیرگذارترین منابع جامع علوم قرآن و عوامل موثر بر سیر تطورات آن باشد. همچنین این نتایج، کمک‌کننده به فهم جریان علم(علوم قرآن) کرده و دانش و بینش کمّی و کیفی مخاطبان را نسبت به تاریخ منابع علوم قرآن تکمیل می‌کند.

تازه های تحقیق

نتایج تحقیق

بررسی حاضر، حاصلِ تحلیل مقایسه‌ای سیر تطور نگارش‌های جامع علوم قرآن بوده که رتبه تأثیرگذاری منابع را مشخص کرده‌است. چرخه‎ی تحلیل داده‌های کیفی در این تحقیق عبارت است از:

تحلیل مبتنی بر استقرای تحلیلی که از طریق طبقه‌بندی داده‎ها و کدگذاری با هدف الگویابی اولیه در داده‌ها، مفهوم‌سازی انجام‌ شده و سپس با الگویابی اولیه و پایش آن، شاخص‌سازی صورت گرفت. در نهایت با تم‎سازی موضوعی و مقوله‎ای، رتبه تأثیرگذاری منابع جامع با شاخص علمی ارائه شد که دستاوردهای آن عبارتنداز:

1) یکی از دستاوردها مشخص‌کردن ضریب‌تأثیر عوامل مؤثر و جریان­ساز و عوامل غیرمؤثر و غیر جریان­ساز در سیر نگارش‌های علوم قرآن، بر اساس تحلیل مقایسه‌ای بین کتب جامع همه قرون است. با تمرکز بر تعداد 75 مفهوم به‌دست‎آمده از مطالعه و بررسیِ دقیق کتاب و نویسنده و کدگذاری آن، تلاش شد با نظام منطقی، مقولات مرتبط با هم در یک محور کلی‎تر طبقه‌بندی شوند. در این قسمت 11 مقوله‎ی شناسایی‌شده به‌همراه شاخص‌های قبلیِ انتخاب منبع جامع اصلی(جامعیت، قدمت و شهرت)، تحت پنج مقوله محوری طبقه‌بندی شده و شاخص‌های18 گانه به دست آمد و جداول آن ارائه شد. در نتیجه 18 شاخص به‌عنوان معیار سنجش برای میزان تأثیرگذاری وجریان‌سازی مهم‎ترین منابع علوم قرآن ساماندهی شده که نتیجه‌‌ی آن ترسیم نمودار رتبه‎بندی46 منبع مهم علوم قرآن است.

بنابراین منابع مهم و جریان‌ساز علوم قرآن که تابحال فقط بر اساس برخی توضیحات در منابع مکتوب و با استفاده از نظر صاحب‌نظران، مقدار تأثیرگذاری آنها تعیین می‌شد (حتی انتخاب اولیه11 منبع اصلی و 35 منبع معین این تحقیق هم بر اساس همان اطلاعات، به‌عنوان فرض اولیه در نظر گرفته شد)، اکنون بر اساس شاخص و ملاک علمی با طی کردن مراحل روشمند و هدفمند، به‌دور از نگاه انتزاعی و بر اساس روش‎های علمی رتبه‌بندی شده‌است.

2) نکته دیگر آنکه، این تحقیق تلاش کرد میزان و عمق تأثیرگذاری عوامل مؤثر در تطور را با سیری منظم و روشمند(به‌دور از گفته‎ها و ذهن انتزاعی و با بررسی و مطالعه دقیق و در حدّتوان همه‎جانبه‌ی نگارش و نویسنده) بیان کند. نتایج حاکی از آن است که میزان و نوع تأثیرگذاری عوامل تطور در قیاس با یکدیگر متفاوت بوده‌است. لذا دستاورد دیگر این است که عوامل مؤثر و جریان‌ساز و عوامل کم‌تأثیر و غیرمؤثر را در سیر تطورات کتب جامع از هم تفکیک کرده‌است:

- عوامل کارکرد کتاب، شخصیت فردی، محتوای کتاب، عوامل شخصیت و تخصص علمی نویسنده، شهرت نگارش و نویسنده، عوامل فرهنگی اجتماعی، عوامل اخلاقی، همنشینان و تأثیرپذیری از منابع و نویسندگان قبلی در نگارش یا تأثیرگذاری نگارش بر منابع و نویسندگان بعدی، ساختار کتاب و قدمت کتاب، به‌ترتیب از بیشترین امتیاز 84 تا 63، به‌عنوان عوامل موثر با ضریب‌تأثیر بالا.(ده مقوله به‌عنوان شاخص با ضریب‌تأثیر بالا)؛

- جامعیت و تعداد عناوین در یک منبع، عوامل زمان و بوم جغرافیایی و عوامل زمینه‌ای، به‌ترتیب امتیاز از 51 تا 46، به‌عنوان عوامل با ضریب‌تأثیر متوسط.(سه مقوله به‌عنوان شاخص با ضریب‌تأثیر متوسط)؛

- تعصب فرقه‌ای و مذهبی، علاوه بر جامع‌نگاری داشتن تک‌نگاری، عوامل سیاسی، عوامل اقتصادی و نبود کتاب جامع اما تک‌نگاری یا مقدمه مهم، به‌ترتیب از 30 تا 3 امتیاز، به‌عنوان عوامل با ضریب‌تأثیر کم یا بدون‌تأثیر در نظر گرفته می‌‌شوند (پنج مقوله به‌عنوان ضریب‌تأثیر کم یا بدون‌‌تأثیر).

3) دستاورد دیگر تحقیق، تعیین سه رتبه اول شاخص و مقوله‌های تأثیرگذار بر تطورات منابع جامع علوم قرآن بود که متعلق است به: مقوله کارکرد (84 امتیاز)، تأثیر شخصیت و شأن فردی نویسنده بر نگارش (79 امتیاز) و محتوای کتاب (73 امتیاز). رتبه اول و سوم مربوط به هویت و اصالت متن کتاب جامع بوده و رتبه دوم مربوط به عوامل درونی نویسنده است. درنتیجه، محوری‌ترین مقوله بر اساس شاخصِ هویت و اصالت متن کتب جامع علوم قرآن است.

4) در نتیجه سیر تطور نگارش‌های علوم قرآن متأثر از عوامل موجود در شخص و درون نویسنده بر اساس مبانی و پیش‌فرضها، مبنای فکری و تخصص علمی نویسندگان در سیر تاریخی نگارش علوم قرآن، مبانی کلامی و فلسفی نویسندگان، همچنین تأثیرپذیرفته از روش نویسندگان؛ منابع و اساتید نویسنده و اندیشه‌های هم‌عصران بوده‌است. از طرفی عوامل بیرونی نویسنده بر اساس اوضاع و احوال فکری و فرهنگی روزگار (مسئله و دغدغه علمی آن روزگار)، بر اساس تأثیر شهرها و مناطق جغرافیایی در ادوار مختلف تاریخی در این سیر تطور حائز‎اهمیت است. البته در سهم تأثیر باید گفت که تأثیرگذاری عوامل مربوط به مبانی نویسنده بیشتر از سهم تأثیر عوامل مربوط به مبادی اوست.

می‎توان ادعا کرد که این تحقیق از طریق یک روند منظم و استقرای تحلیلی؛ نظام مفهومی و شاخص‌سازی را در مورد «رتبه تأثیرگذاری منابع جامع و مهم علوم قرآن» و «عوامل مؤثر بر سیر تطور منابع جامع علوم قرآن» برای مخاطبان تخصصی رشته علوم قرآن انجام داده‌است. بدین‌ترتیب دانش‌پژوهان این رشته می‌توانند با ذکر شاخص، بیان کنند کدامین منابع جریان‌سازی بیشتری داشته و عوامل مؤثر و غیرمؤثر آن چه بوده‌است. اما رهاوردِ فهم این مطلب، مطالعه عمیق‌تر این منابع و همچنین تکمیل سرفصل دروس دانشگاهی رشته علوم قرآن برای بررسی تأثیرگذارترین منابع جامع علوم قرآن است. ضمن اینکه این نتایج، کمک‌کننده به فهم جریان علم (علوم قرآن) کرده و نوع نگاه و بینش افراد را نسبت به تاریخ منابع علوم قرآن تغییر داده و نکمیل می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم (1392ق )، مقدمه فی اصول التفسیر، تحقیق: عدنان زرزور، کویت: دارالقرآن الکریم.
ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم (1418ق)، مجموعة الفتاوی لشیخ الإسلام ابن‌تیمیه، بیروت: دارالوفاء.
ابن‌جزری، شمس‌الدین (بی‌تا)، غایة النهایه فی طبقات القراء، مکتبه ابن تیمیه، برجستراتر.
ابن‌جزری، محمد بن محمد (بی‌تا)، النشر فی القراءات العشر، تحقیق علی محمد ضباع، دارلکتب العلمیه، بیروت.
ابن‌جوزی، ابی‌الفرج (1408ق)، فنون الافنان فی عجائب القرآن، تحقیق محمد ابراهیم سلیم، قاهره: مکتبه ابن سینا.
ابن‌‌جوزی، عبدالرحمن بن علی (1422ق)، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق مهدی عبدالرزاق، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن‌طاووس، علی بن موسی (1380ش)، سعد السعود، تحقیق: مرکزالابحاث و الداراسات الاسلامیه، قسم احیاء التراث العربی، قم:بوستان کتاب.
ابن‌عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب (1422ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌عقیله مکی، جمال الدین (2009م)، الزیاده و الاحسان فی علوم القرآن، تحقیق محمد عثمان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (1384ش)، تاویل مشکل القرآن، تصحیح سیداحمد صقر، ترجمه محمد حسن بحری بیناباج، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر (1436ق)، الاعجاز القرآن الکریم، تحقیق حسن عواد بلال العوفی، ریاض: جامعه الملک سعود.
ابوالمعالی، خدیجه (1391ش)، پژوهش کیفی از نظریه تا عمل، تهران: علم.
ابوشامه مقدسی، عبدالرحمن بن اسماعیل (1395ق)، المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز،تحقیق توسط ابراهیم شمس‌الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوعبید قاسم بن سلام (1415ق)، فضائل القرآن، تحقیق: مروان العطیه، محسن خرابه، وفاء تقی‌الدین، بیروت: دار ابن کثیر.
اقبال، ابراهیم (1385ش)، فرهنگ نامه علوم قرآن (علوم و تالیفات)، تهران: چاپ و نشر بین‌الملل.
بحرانی، سیدهاشم(بی‌تا)،  البرهان فی تفسیر القرآن، با مقدمه شیخ محمد مهدی آصفی، تهران: بعثت.
بلاغی، محمد جواد(بی‌تا)، آلاءالرحمن فی تفسیر القرآن، قم: مکتبه الوجدانی.
ترشیزی، (بی‌تا)، متشابه القرآن (نسخه عکسی قابل دسترس در مرکز احیای میراث اسلامی قم).
جاحظ‌، عمروبن‌ بحر(1367ق)، البیان‌ و التبیین‌،بیروت: چاپ‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌.
جرجانی‌، عبدالقاهر(1422ق)، دلائل‌ الاعجاز، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
جوزی، ابن‌قیم(بی‌تا)، التفسیر القیم تفسیر القرآن الکریم لابن القیم، بیروت: مکتب الدراسات و البحوث العربیه.
حارث محاسبی، حارث بن اسد(1391ق)،  فهم القرآن و حقیقته معناه، تحقیق: حسین القوتلی، بیروت: دارالفکر.
حیدر‌علی، هومن(۱۳۷۷ش)، تحلیل داده‏های طبقه‏ای و مدل‏های خطی لگاریتمی در پژوهش علمی، تهران: انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی.
خوئی، ابوالقاسم(1408ق)،  البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: دارالزهرا.
دانی، عثمان بن سعید(1404ق)،  التیسیر فی القرائات السبع، تصحیح اوتو تریزل، بیروت: دارالکتب العربی.
دیاری‌بیدگلی، محمدتقی(1387)، درآمدی بر تاریخ علوم‌قرآنی، قم: دانشگاه قم.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1405ق)،  مقدمه جامع التفاسیر، تحقیق: احمد حسن فرحات، کویت: دارالدعوه.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1424ق)، تفسیر الراغب الاصفهانی، تحقیق عادل بن علی الشدی، ریاض: دارمدار الوطن العربی.
راوندی، قطب الدین(1394ش)،  فقه القرآن، تحقیق: عباس بنی‌هاشمی بیدگلی، قم: منشورات امامت اهل بیت.
رومی، فهد بن عبدالرحمان(1413ق)، دراسات فی علوم القرآن الکریم، ریاض: مکتبه التوبه.
زرزور، عدنان محمد، علوم القرآن(1401ق)،  مدخل الی تفسیر القرآن و بیان اعجازه، بیروت: المکتب الاسلامی.
زرقانی، محمد عبدالعظیم(بی‌تا)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دارالاحیا التراث العربی.
زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله (1410ق)، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبدالله کردی، بیروت: دارالعلم.
زملکانی، عبدالواحد بن عبدالکریم (1383ق)، التبیان فی علم البیان المطلع على إعجاز القرآن، تحقیق: أحمد مطلوب - خدیجة الحدیثی، بغداد: مطبعة العانی.
سخاوی، علی‌بن‌محمد (1419ق)، جمال القراء و کمال الإقراء، تحقیق سیف القاضی، عبدالحق عبدالدایم، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
سید‌مرتضی، علی بن حسین(1405ق)، رسائل الشریف المرتضی، تدوین: سیدمهدی رجایی، قم: دار‌القرآن الکریم.
سیدمرتضی، علی‌بن حسین(1382ش)،  الموضح عن جهه الاعجاز القرآن المعروف بالصرفه، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
سی‎کازبی، پل(1375ش)، پایه‌های پژوهش در علوم رفتاری، ترجمه دکتر حجت‌الله فراهانی و دکتر حمیدرضا عریضی، تهران: روان.
سیوطی، جلال‌الدین(1408ق)، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، تحقیق احمد شمس‌الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سیوطی، جلال‌الدین(1421ق)، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب‌العربی.
شاطبی‌غرناطی، ابی‌اسحاق ابراهیم بن موسی(1406ق)،  فتاوی الامام الشاطبی، تحقیق محمد ابوالاجفان تونس: بی‌نا.
شاطبی‌غرناطی، ابی‌اسحاق ابراهیم بن موسی(بی‌تا)،  الاعتصام، مصر: المکتبه التجاریه الکبری.
شاطبی، (بی‌تا)، حرز الامانی و وجه التهانی، قاهره: مکتبة الازهر.
صبحی‌صالح(1988م)، مباحث فی علوم القرآن بیروت: دارالعلم للملایین.
طبرسی، فضل بن حسن(1408ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح سیدهاشم رسولی و سیدفضل‌اللّه یزدی، بیروت: دارالمعرفه.
طبری، ابی‌جعفر محمد بن‌جریر(1408ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دارالفکر.
طوسی، محمد بن حسن(بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیرالعاملی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
طوفی، سلیمان بن عبدالقوی(1388ق)، الاکسیر فی علم التفسیر فی اصول و قواعد تفسیر القرآن الکریم،تحقیق محمد عثمان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
غزالی،ابو حامد(1409ق)، جواهر القرآن و درره‌،بیروت: دارالکتب‌العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
غزالی، ابوحامد(بی‌تا)، احیاء علوم الدین، بیروت: دارالمعرفه.
فتح‌اللهی،ابراهیم(1388ش)، متدولوژی علوم‌قرآنی، تهران: دانشگاه امام‌صادق(ع).
فخر‌رازی، محمدبن‌ عمر(بی‌تا)، التفسیر الکبیر، بیروت: داراحیاء‌التراث‌العرب.
فخررازی، محمدبن‌ عمر(1412ق)،  نهایة‌ الایجازفی‌درایة ‌الاعجاز،تحقیق احمد حجازی‌ سقّا، بیروت‌: دارالجمیل.
فلیک،اووه(1393ش)، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نی.
فیروزآبادی، مجدالدین محمد‌بن‌یعقوب(1416ق)، بصائر ذوی التمیز فی لطائف الکتاب العزیز، تحقیق: محمدعلى النجار، قاهره: جمهوریة مصرالعربیة.
فیض کاشانی، محسن(1416ق)، التفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، قم: دارالمرتضی.
فیضی، کامران و سرکیسیان، آلفرد(1387ش)، «تجزیه و تحلیل معیارهای کیفیت در روش‌های تحقیق کیفی»، فصلنامه مطالعات جهانگردی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش8.
قرطبی، محمد بن احمد(بی‌تا)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالعلمیه.
کافیجی، محمدبن سلیمان(1410ق)، التیسیر فی قواعد التفسیر، تحقیق ناصر بن محمد مطرودی، دمشق: دارالقلم.
گلشنی، علیرضا و قائدی، محمدرضا(1391ش)، روش تلفیقی؛ «برآیند نقد روش‌های کمّی و کیفی»، فصلنامه روشها و مدلهای روانشناختی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، ش9.
محسنی تبریزی، علیرضا(1395ش)،  روش تحقیق کیفی در مکاتب تفسیری (زمینه و کاربرد)، تهران: اطلاعات.
محمدپور، احمد(1392ش)، روش تحقیق کیفی (ضد روش)،تهران: جامعه شناسان.
معرفت، حامد(1396ش)، دانشنامه علوم قرآن، تحت نظر علی‌اکبر رشاد، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
معرفت، محمدهادی(بی‌تا)، التمهید فی علوم القرآن، قم: موسسة التمهید.
مکی بن ابیطالب، ابومحمد( 1400ق)، الایضاح لناسخ القرآن و منسوخه و معرفه اصوله و اختلاف الناس فیه، تحقیق احمد حسن فرحات، جده: دارالمناره.
مکی بن ابیطالب، ابومحمد(1407ق)، الکشف عن وجوه القرائات السبع و عللها و حججها، تحقیق محی‌الدین رمضان، تهران: موسسه الرساله.
مکی‌بن ابیطالب، ابومحمد(1423ق)، الابانه عن معانی القرائات،تحقیق فرغلی سید عرباوی، بیروت: ناشرون.
مهدوی‎راد، محمدعلی(1384ش)، سیر نگارش‌های علوم قرآنی، مهدوی‌راد، تهران: هستی‌نما.
میلر، دلبرت چارلز(۱۳۸۰ش)، راهنمای سنجش و تحقیقات اجتماعی، ترجمه‏ هوشنگ نایبی، تهران: نشر نی.
واحدی نیشابوری، ابوالحسن‌ علی‌(1427ق)، اسباب النزول، تحقیق ولید الزکی‌، بیروت: المکتبه‌ العصریه‌.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار