مطالعات قرآن و حدیث
رویکرد عالمان شیعی در تحلیل روایات دالّ بر معرفت اعطائی
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه حدیث دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران.
چکیده
چگونگی شناخت خداوند متعال و اینکه کسب معرفت، ثمرۀ تلاش انسان است یا امری است که از سوی خداوند به انسان اعطا می‌شود و بشر در اکتساب آن نقشی ندارد، از جمله مباحث مشکل روایی در حوزۀ توحید است که اندیشمندان شیعی در علوم مختلف اسلامی را به تلاش در رفع ابهام از آن واداشته است. دلیل اصلی این ابهام به دلالت ظاهری روایاتی بازمی‌گردد که حاکی از توقیفی بودن اعطای معرفت، و بی‌اختیاری انسان در کسب آن هستند. پژوهش حاضر با تحلیل اسناد این روایات، پرداختن به خاستگاه صدوری و مکتوب هر حدیث، تحلیل میزان اعتبار منابع و نیز بازشناسی و مقایسۀ واکاوی‌های شرح‌الحدیثی، سعی دارد به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین رویکردهای عالمان شیعی در تبیین این احادیث مشکل بپردازد. ثمرۀ این واکاوی، پس از تحلیل رویکردهای «پذیرشی، توقفی و انکاری» عالمان، دستیابی به مفاهیمی از ظاهر این روایات است که مشکل جایگاه اختیار و تلاش انسان در کسب معرفت و نیز سازگاری این دسته روایات با عدل خداوند متعال را حل می‌کند. از جمله این مفاهیم می‌توان به حمل ظاهر روایات بر فطری بودن نقطۀ آغازین معرفت؛ اعطای مقدمات کسب معرفت از سوی خداوند و یا اعطای کمال معرفت و درجات عالی هدایت از سوی خداوند و... اشاره کرد.
تازه های تحقیق
نتایج تحقیق
کاوش در روایات دالّ بر توقیفی بودن معرفت خداوند، گردآوری و شناسایی متون هم‌مضمون و تشکیل خانوادۀ حدیثی نشان می‌دهد:
1. خاستگاه مکتوب این روایات قرن سوم و خاستگاه صدوری آنها ابتدای قرن دوم است که از چهار امام (امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام) روایت شده‌اند؛ از این رو، بحث از چگونگی کسب معرفت خداوند، معضلی بوده که در طی فاصلۀ زمانی حدوداً 100 ساله، حل نشده و ذهن برخی از اصحاب خاص ائمه (علیهم السلام) را به خویش مشغول نموده است.
2. ترسیم «شبکه اسانید» این محتوای روایی، بیانگر وجود بیش از 9 راوی در هر طبقه است که جایگاه «شهرت» و چه بسا «تواتر معنوی» را برای این دسته از احادیث نمایان می‌سازد. از این رو نمی‌توان با خبر واحد نامیدن این روایات به راحتی آنها را رد و انکار کرد.
3. عمدۀ عالمان در مقام حل مشکل این روایاتِ به ظاهر متعارض با آموزه‌های دینی، با پذیرش ظاهر احادیث به تبیین چیستی مفهوم و ردّ اشکالات موجود پرداخته‌اند و یا در مقام توقف برآمده‌اند.
4. رویکرد انکاری در مواجهه با این روایات، تنها در دانشمندان عقل‌گرای حوزۀ بغداد مشاهده می‌شود که عمدتاً بر خبر واحد بودن روایات، مبتنی است، حال آنکه جایگاه «شهرت» و یا «تواتر معنوی» این محتوای روایی، صحت چنین رویکردی را منتفی می‌سازد.
فطری‌بودن و اعطای نقطۀ آغازین معرفت از سوی خداوند متعال؛ صنع خداوند دانستن صرفاً مقدمات معرفت اعم از ابزار و...؛ اعطای کمال معرفت از سوی خداوند متعال و رهیافت به درجات عالی هدایت، از جمله مفاهیمی است که از سوی هر دو گروه عقل‌گرا و نقل‌گرا در دلالت این دسته روایات مطرح است که باورمندی به آنها مشکل جایگاه اختیار و تلاش انسان و نیز چگونگی سازگاری با عدل خداوند متعال را حل می‌کند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
)