نقش جریان تاریخی تدلیس سندی در بازیابی روایات امام صادق (علیه السلام) از جوامع روایی اهل سنت

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

2 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

3 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.

چکیده

یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ فقه و حدیث، نیمه نخست قرن دوم هجری است. این دورآن‌که مصادف با عصر امام صادق (ع) است، دوران طلایی حدیث شیعه و اهل تسنن به شمار می‌رود؛ اما به‌هرروی، مطالعات مربوط به تاریخ حدیث با ابهامات زیادی در این دوره مواجه است. از غامض‌ترین این ابهامات، جریان شناسی تاریخی سرقت حدیث و بازیابی روایات امام صادق (ع) در جوامع حدیثی اهل سنت، با توجه به شاگردی و حضور جمع کثیری از راویان و فقیهان اهل تسنن در مدرسه علمی ایشان است. امری که با تعداد روایات امام صادق (ع) در جوامع روایی اهل تسنن همخوانی ندارد.
این پژوهش، با روش تحلیل تاریخی بر آن است با بررسی جریان‌های تاریخی و گزارش‌های رجالی از مدرّسان و سارقان حدیث، به تبیین چگونگی بازیابی نقل روایات امام صادق (ع) در منابع حدیثی عامه بپردازد. درنتیجه این پژوهش می‌توان گفت، برخی عوامل نظیر ترس از حکومت عباسیان، عدم حجیت اخبار آحاد در نزد اصحاب رأی در عراق و نیز دیدگاه‌های مغرضانه و حاسدانه نسبت به امام صادق (ع)، سبب تغییر در متن یا سند برخی روایات ایشان شده است. ازاین‌رو، مطالعه تطبیقی میان روایات شیعه و اهل تسنن و بازیابی روایات فقهی امام صادق (ع)، ضرورتی انکارناپذیر است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
آقایی، سید علی، (۱۳۹۳ش)، تاریخ‌گذاری حدیث روش‌ها و نمونه‌ها، (گلدزیهر، شاخت، موتسکی)، تهران: حکمت.
آلوسی، محمود شکری، (۱۳۷۳ش)،مختصر التحفه الاثنی عشریه، قاهره: المطبعه السلفیه.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید، (۱۹۵۹م)،شرح نهج البلاغه، بی‌جا: داراحیاء الکتب العربیه.
ابن اثیر، عزالدین علی بن محمد، (۱۹۹۷م)،الکامل فی التاریخ، بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، (۱۹۹۲م)،المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن حبان، محمد بن حبان، (۱۴۰۸ق)، الإحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، بیروت: موسسه الرساله.
ابن حبان، محمد بن حبان، (۱۹۷۳م)، الثقات، حیدرآباد: دائره‌المعارف العثمانیه.
ابن حبان، محمد بن حبان، (۱۳۹۶ق)،المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، حلب: دار الوعی.
ابن حبان، محمد بن حبان، (۱۹۷۰م)، معرفه الضعفاء و المجروحین، هند: حیدرآباد.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، (۱۴۱۲ق)،الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت: دارالجیل.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، (۲۰۰۲م)، لسان المیزان، عربستان: دار البشائر الاسلامیه.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، (بی‌تا)، الصواعق المحرقه فی الرد علی اهل البدع و الزندقه، تهران: بی نا.
ابن حیون، نعمان بن محمد، (۱۴۰۹ق)،شرح الاخبار فی فضائل الائمه، قم: جامعه مدرسین.
ابن خلکان، عبدالرحمن بن محمد، (بی‌تا)، وفیات الاعیان، لبنان: دارالثقافه.
ابن دقیق العید، محمد بن علی، (۲۰۱۹م)، الاقتراح فی بیان الاصطلاح، بیروت: ناشرون.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع، (بی­تا)،الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، (۱۹۵۶م)، مناقب آل ابی طالب (علیه السلام)، نجف: مطبعه الحیدریه.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، (۱۴۱۲ق)، الاستیعاب، بیروت: دارالجیل.
ابن عدی، عبدالله، (۱۹۸۸م)،الکامل، بیروت: دارالفکر.
ابن عساکر، علی بن حسن، (۱۴۱۵ق)، تاریخ مدینه دمشق، بیروت: دار الفکر.
ابن فارس، احمد بن فارس، (۱۴۰۴ق)، معجم مقاییس اللغه، بی‌جا: مکتبه الاعلام الاسلامی.
ابن قتیبه دینوری، عبد الله بن مسلم، (۲۰۰۳م)، عیون الاخبار، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن مقفع، عبدالله بن مقفع، (۱۹۳۷م)، کلیله و دمنه، قاهره: مطبعه امیریه.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، (۱۳۵۰ش)، الفهرست، تهران: کتابخانه اسدی.
ابوداود، سلیمان بن أشعث، (۱۴۰۸ق)، المراسیل، بیروت: موسسه الرساله.
ابوریه، محمود، (۱۴۱۵ق)،اضواء علی السنه المحمدیه، قاهره: دار المعارف.
ابوزهره، محمد، (بی‌تا)، الامام الصادق علیه السلام، بی جا: مطبعة احمدعلی.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، (۱۹۶۵م)، مقاتل الطالبیین، قم: موسسه دارالکتاب.
إربلی، علی بن ابی الفتح، (۱۴۰۵ق)، کشف الغمه، بیروت: دار الأضواء.
اشعری قمی، احمد بن محمد، (۱۴۰۸ق)، النوادر، قم: مدرسه الامام المهدی
امین‌، محسن‌، (۱۴۰۳ق)، اعیان‌ الشیعة، بیروت‌: دارالتعارف.
امینی، نوروز، (۱۳۸۷ش)، «روایات اهل البیت (علیه السلام) در منابع اهل سنت»، علوم حدیث، ش ۴۷، صص ۱۴۶-184.
انصاری پور، صادق، (۱۳۹۴ش)، مظلومیت شیعه در عصر عباسیان، قم: دارالتهذیب.
بسطامی حنفی، عبدالرحمن بن محمد، (۲۰۰۸م)، مناهج التوسل فی مباهج الترسل، بیرزیت: جامعه بیرزیت.
بلاذری، احمد بن یحیی، (۱۴۱۷ق)، جمل من أنساب الأشراف، بیروت: دار الفکر.
بیهقی، احمد بن الحسین، (۱۳۴۴ق)، السنن الکبری، حید آباد: مجلس دائره المعارف.
پاکتچی، احمد، (۱۳۹۲ش)، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
جاحظ، عمرو بن بحر، (۱۴۲۳ق)، البیان و التبیین، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
­­­­­­­­­­­ جاحظ، عمرو بن بحر، (۲۰۰۲م)، رسائل الجاحظ، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
جندی، عبدالحلیم، (۱۹۷۷م)، الامام جعفر الصادق (علیه السلام)، قاهره: المجالس الاعلی للشوؤن الاسلامیه.
حافظیان بابلی، ابوالفضل، (۱۴۲۴ق)، رسائل فی علم الحدیث، قم: دارالحدیث.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، (۱۴۰۰ق)، معرفه علوم الحدیث، بیروت: دار الآفاق.
حب الله، حیدر، (۲۰۰۶م)،نظریه السنه فی الفکر الامامی الشیعی، بیروت: موسسه انتشار العربی.
حر عاملی، محمد بن حسن، (۱۴۰۹ق)، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت.
حسنی، محمد مجیر خطیب، (۲۰۰۷م)، معرفة مدار الاسناد و بیان مکانته فی علم علل الحدیث، ریاض: دار الیمان.
حسنی، هاشم معروف، (۱۴۱۱ق)،تاریخ الفقه الجعفری، قم: دار الکتب الاسلامی.
حسینی، بی بی زینب؛ رضاداد، علیه، (1399ش)، «نقد دیدگاه مستشرقان درباره حلقه مشترک با تکیه بر حدیث شیعه»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، ش 26، ص51- 84.
حصه، بنت عبدالعزیز، (۱۴۰۸ق)،الحدیث المرسل بین الرد و القبول، مکه: دار ابن حزم.
حضرتی، حسن، (۱۳۹۰ش)، روش پژوهش در تاریخ‌شناسی، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
حکیم، محمدحسن، (۱۳۹۶ش)،حدیث فقهی مشترک، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
حمودی، فهد بن عبدالرحمن، (۲۰۱۴م)، خارطة نظریه المدار، بیروت: شبکه العربیه للابحاث.
حیدر، اسد، (۱۴۲۳ش)، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، قم: المجمع العالمی لاهل البیت علیهم‌السلام.
حیدری، اکرم؛ رستگار، پرویز (1397ش)، «تأثیر حکومت ها و عقاید عامه مردم بر شکل گیری تدلیس در حدیث»، مطالعات قرآن و حدیث، ش 22، ص93- 110.
خسروپناه، عبدالحسین (۱۳۸۸ش)، جریان‏شناسى فکرى ایران معاصر، قم: مؤسسه فرهنگى حکمت نوین اسلامى.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، (۱۴۱۷ق)،تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، (بی­تا)، الکفایه فی علم الروایه، مدینه منوره: مکتبه العلمیه.
دخیل، علی محمد علی، (۱۹۷۴م)، الامام جعفر الصادق (علیه السلام)، بیروت: دار التراث العربی.
ذهبی، محمد بن أحمد، (۱۴۰۷ق)، تاریخ الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی.
ذهبی، محمد بن أحمد، (۱۴۱۲ق)،الموقظة، حلب: مطبوعات الاسلامیه.
ذهبی، محمد بن أحمد، (۱۴۱۳ق)، سیر أعلام النبلاء، قاهره: دار الحدیث.
ذهبی، محمد بن أحمد، (۱۹۶۳م)، میزان الاعتدال، بیروت: دارالمعرفه.
ذهبی، محمد بن أحمد، (بی‌تا)،تذکرة الحفاظ، بیروت: دارالکتب العلمیه.
رازی، عبدالرحمن بن ابی حاتم، (۱۹۵۲م)،الجرح و التعدیل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
رازی، عبدالرحمن بن ابی حاتم، (۱۴۲۷ق)،العلل، ریاض: مطابع الحمیضی.
زرین کوب، عبدالحسین، (۱۳۷۵ش)، تاریخ در ترازو، تهران: امیرکبیر.
زیان، رمضان اسحاق، (۲۰۰۳م)، سرقه الحدیث واثره فی الجرح و التعدیل، مجله جامعه الاسلامیه، ش ۲، ص۴۲-83.
ساماران، شارل، (بی‌تا)، روش‌های پژوهش در تاریخ، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
سبحانی، جعفر، (۱۴۱۴ق)، کلیات فی علم الرجال، قم: موسسه نشر اسلامی.
سبط بن عجمی، ابراهیم بن محمد، (۱۴۰۶ق)، التبیین لاسماء المدلسین، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، (۱۴۲۴ق)،التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینه المنوره، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، (۲۰۰۴م)، فتح المغیث شرح الفیه الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سمعونی، طاهر بن صالح، (۱۴۱۶ق)،توجیه النظر الی اصول النظر، تحقیق ابوغده، حلب: مکتبه المطبوعات.
سید بن طاووس، علی بن موسی، (۱۴۱۴ق)، مهج الدعوات و منهج العبادات، بیروت: مؤسسه اعلمی.
شاخت، یوزف، (۱۹۸۱م)، اصول الفقه الاسلامی، بیروت: دارالکتب اللبنانی.
شافعی، محمد بن إدریس، (۱۴۰۰ق)،المسند، بیروت: دارالکتب العلمیه.
شاکر، احمد محمد، (بی­تا)، الباعث الحثیث شرح اختصار علوم الحدیث ابن کثیر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
شبستری، عبد الحسین، (۱۴۱۸ق)، الفائق فی رواه و اصحاب الامام الصادق (علیه السلام)، قم: جامعه مدرسین
شهرستانی، سید علی، (۲۰۰۹م)،منع تدوین الحدیث، بیروت: موسسه الاعلمی.
شهید اول، محمد بن مکی، (۱۴۱۹ق)، ذکری الشیعه، قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث.
شیرعلی، حسین سامی، (۱۴۳۸ق)، علم علل الحدیث، بیروت: دار الولاء.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، (۱۳۸۴ش)، غلو درآمدی بر افکار و عقائد غالیان در دین، تهران: نشر کویر.
صفار، محمد بن حسن، (۱۹۸۳م)، بصائر الدرجات، نجف: مطبعه الحیدریه.
صفدی، خلیل بن أبیک، (۲۰۰۰م)،الوافی بالوفیات، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
صنعانی، عبد الرزاق، (۱۴۰۳ق)، المصنف، بیروت: مکتب الاسلامی.
صیاح، علی بن عبدالله، (۱۴۳۰ق)، الثقات الذین تعمدوا وقف المرفوع او ارسال الموصول، عربستان: دار ابن جوزی.
طبری آملی صغیر، محمد بن جریر، (۱۴۱۳ق)،دلائل الامامه، قم: انتشارات بعثت.
طبرانی، سلیمان بن احمد، (بی‌تا)،المعجم الکبیر، قاهره: دار احیاء التراث العربی.
طوسی، محمد بن حسن، (۱۴۰۷ق)،تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن حسن، (۱۴۱۴ق)، الامالی، قم: دارالثقافه.
طوسی، محمد بن حسن، (۱۴۱۵ق)، رجال، قم: موسسه النشر الاسلامی.
طویل، محمد امین غالب، (بی­تا)، تاریخ العلویین، بیروت: دار الاندلس.
ظاهری حنفی، یوسف بن تغری، (بی­تا)، النجوم الزاهره، مصر: دارالکتاب.
عتر، نورالدین، (۱۴۱۸ق)،منهج النقد، دمشق: دار الفکر.
عسگری، مرتضی، (۱۳۹۹ق)، «الخمس بین السیاسه و التشریع»، الهادی، ش ۲، صص ۴۹-66.
علم‌الهدی، علی بن حسین، (۱۴۱۵ق)، الانتصار، قم: موسسه النشر الاسلامی.
علم‌الهدی، علی بن حسین، (۱۳۴۸ش)، الذریعه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
عونی، حاتم بن عارف، (۱۴۲۸ق)، اضاءات بحثیه فی علوم السنه النبویه، ریاض: دار الصمیعی.
غروی نائینی، نهله، (۱۳۸۶ش)،تاریخ حدیث شیعه، قم: شیعه شناسی.
غفوری، عبدالماجد، (۲۰۰۹م)، التدلیس و المدلسون دراسة عامة، دمشق: دار ابن کثیر.
فیض کاشانی، محمد محسن، (۱۴۱۵ق)، تفسیر الصافی، تهران: مکتبه الصدر.
قاضی نعمان، نعمان بن محمد، (بی‌تا)، شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، قم: موسسه النشر الاسلامی.
قریوتی، خالد، (۲۰۰۴م)، الارسال و التدلیس، ریاض: مکتبه الراشدون.
کاشانی، ابوبکر بن مسعود، (۱۴۰۹ق)، بدائع الصنائع، باکستان: مکتبه الحبیبیه.
کشی، محمد بن عمر، (۱۴۰۴ق)، اختیار معرفه الرجال، قم: موسسه آل البیت (علیه السلام).
کلباسی، محمد بن محمد بن ابراهیم، (۱۳۸۰ق)، الرسائل الرجالیه، بیروت: دار المعرفه.
کلینی، محمد بن یعقوب، (۱۴۰۷ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
گرامی، سید محمد هادی، (۱۳۹۶ ش - الف)، مقدمه‌ای بر تاریخ‌نگاری انگاره­ای و اندیشه­ای، تهران: انتشارات امام صادق (علیه السلام).
­­­­­­­­­­ گرامی، سید محمد هادی، (۱۳۹۶ ش - ب)، نخستین اندیشه‌های حدیثی شیعه، تهران: انتشارات امام صادق (علیه السلام).
گروهی از نویسندگان، (۱۳۹۳ش)،گفتارهایی در باب تاریخ‌نگاری و روش‌شناسی تاریخی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
مازندرانی، محمد صالح، (۱۴۲۱ق)،شرح اصول الکافی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
مالک بن أنس، (۱۴۱۳ق)، الموطأ، دمشق: دار القلم.
مجلسی، محمدباقر، (۱۴۰۳ق)،بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مجلسی، محمدباقر، (۱۴۰۴ق)، مرآة العقول، تهران: دار الکتب الاسلامیه
محفوظ، حسین علی، (۱۴۲۶ق)، جوانب منسیة فی الدراسة السنتة النبویة، بغداد: ابن الوقوف الشیعی.
محقق حلی، جعفر بن حسن، (۱۳۶۴ش)، المعتبر، قم: موسسه سیدالشهداء.
مدکور، محمد سلام، (۱۹۷۳م)، مناهج الاجتهاد فی الاسلام، کویت: جامعه کویت.
مرتضی، احمد، (بی‌تا)، بث النجیب لمعرفه المتهمین بسرقه الحدیث، کنو: جامعه بایرو.
مزی، یوسف بن عبدالرحمن، (۱۴۱۳ق)، تهذیب الکمال، بیروت: مؤسسة الرسالة.
مظفر، محمدحسین، (۱۴۰۸ق)، تاریخ الشیعه، بیروت: دارالزهراء.
مغنیه، محمدجواد، (۱۹۷۹م)،الشیعه فی المیزان، بیروت: دار التعارف.
مفید، محمد بن محمد، (۱۴۱۴ق)، الامالی، بیروت: دار المفید.
مکی عاملی، یوسف، (۱۴۰۷ق)، عقیده الشیعه فی الامام الصادق (علیه السلام)، بیروت: دارالزهراء.
مناوی، محمد عبدالرووف بن علی، (۱۹۹۱م)،الیواقیت والدرر، ریاض: مکتبة الرشد.
نجاشی، احمد بن علی، (۱۴۱۶ق)، رجال، قم: موسسه النشر الاسلامی، الطبعه الخامسه.
نجمی، محمدصادق، (۱۴۱۹ق)،اضواء علی الصحیحین، قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
ندوی، عبدالرحمن، (۱۴۰۱ق)، دور الحدیث قی تکوین المناخ الاسلامی و صیانته، هند: لکهنو.
نعمت، عبدالله، (بی­تا)، روح التشیع، بیروت: دارالبلاغه.
نفیس، احمد راسم، (۲۰۰۷م)، الشیعه و التشیع لاهل البیت، قاهره: مکتبة الشروق.
واعظ زاده خراسانی، محمد، (۱۳۹۰ش)، مقارن نگاری فقهی، زمانه، ش ۱۰۷، ص۵۸-59.
یعقوب رشید، احمد، (۲۰۱۱م)، «سرقة الحدیث مفهومها، صورها، دوافعها و آثارها»، علوم الشریعه و القانون، ش ۳۸، ص۱۰۸-122.
یعقوبی، (بی‌تا)، تاریخ یعقوبی، بیروت: دارصادر.
Alishahi ghalehjougi, Abolfazl, et al, (2017), ‘Rereading the Motivations Behind the Prohibition of Narrations and Recording Traditions and Their Historical Implications’,Journal of Shi’a Islamic Studies, p. 313-341.