کاربست روش تحلیل گفتمان در راستای فهم نصوص دینی و زمینه‌های صدور آن

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

چکیده

در دانش فقه الحدیث که متصدی فهم احادیث و مسائل مربوط به آن است، تلاش می‌شود تا نصوص دینی به‌مثابه یک «متن» مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته و خوانش صحیحی از آنها ارائه شود. بر این اساس لازم است جهت فهم «متن» از روش‌های تحقیق «متن محوری» استفاده شود که فراتر از واکاوی متن و عناصر تشکیل‌دهنده آن، به فرامتن و فضای گفتمانی تولید متن نیز توجه داشته باشد. یکی از بهترین روش‌های تحقیق میان‌رشته‌ای جهت فهم متن، روش «تحلیل گفتمان» است که در کنار تحلیل عناصر و اجزاء متن، به ناگفته‌های فراتر از متن نیز توجه داشته و تلاش دارد ابعاد و زوایای مختلفی از متن همانند زمینه‌های صدور، انگیزه‌های متکلم، جریان‌های غالب و مغلوب هم‌عصر را کشف و تبیین نماید. در این مقاله با مطالعه موردی چند حدیث مهم در حوزه اختلاف قرائات قرآنی، تلاش شده کاربست اجرا و بومی‌سازی این روش جهت فهم نصوص دینی را در پنج فضای: ساختاری، معنوی، ارتباطی، گفتمانی و فراگفتمانی معرفی شود. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که این احادیث در تقابل با چندین جریان گفتمانی در داخل و خارج از مذهب تشیّع تولیدشده و اهداف خاصی را فراتر از الفاظ ظاهری، مدنظر داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن بابویه، محمد (‌1386ق)، علل الشرائع، نجف: المکتبة الحیدریة.
ابن بابویه، محمّد (1412ق‌)، کمال ‌الدین و تمام ‌النعمه، قم: مؤسسه انتشارات اسلامی.
ابن خلدون، محمد بن عبدالرحمن (1988م)، مقدمه تاریخ العبر، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.‏
ابن غضائری، احمد بن حسین (1364ش)، الرجال، تصحیح محمدرضا حسینی، قم: دارالحدیث.
بحرانی، هاشم بن سلیمان (1416ق)، البرهان فی تفسیرالقرآن، تهران:، بنیاد بعثت.‏
برقی، احمد بن محمد (1383ق)، رجال البرقی، تهران: دانشگاه تهران.
بروجردی (بی‌تا)، الحجة علی فصل الخطاب القول فی ابطال القول به تحریف الکتاب، بی‌جا: بی‌نا.
بشیر، حسن (1391ش)، رسانه‌های بیگانه؛ قرائتی با تحلیل گفتمان، تهران: سیمای شرق.
بشیر، حسن (1393ش)، «امام رضا(ع) و گفتمان امامت»، ضمن مجموعه مقالات کنگره امام رضا(ع)، به همت دکتر احمد پاکتچی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)
بشیر، حسن و همکاران (1389ش)، خبر؛ تحلیل شبکه‌ای و تحلیل گفتمان، تهران: دانشگاه امام صادق(علیه السلام).
پاکتچی، احمد (1391ش)، «امامیه»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
تاجیک، محمدرضا (1377ش)، «متن، وانموده و تحلیل گفتمان»، مجله گفتمان، تهران: نشر ققنوس، شماره1.
تاجیک، محمدرضا (1378ش)، مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی، تهران: انتشارات فرهنگ گفتمان.
جعفریان، رسول (1371ش)، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی. ‏
حر عاملی، محمدبن حسن (1409ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه آل البیت.
حرّ عاملی، محمدبن حسن (1412ق)، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة(ع)، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
حلی، حسن بن یوسف (1411ق)، رجال العلامة الحلی، قم: دار الذخائر.
خویی، سید ابوالقاسم (1413ق)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم: دار الثقلین.
ذهبی‌، محمد بن احمد (1405ق‌)، سیر اعلام‌ النبلاء، بیروت: دارالعلم.
سلطانی، سیدعلی اصغر (1383ش)، «تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره28.
سید رضی (1395ق)، نهج البلاغه، به کوشش صبحی صالح، قم: انتشارات هجرت.‏
شریف قرشی، باقر (1430ق)، موسوعة سیرة اهل البیت (علیه السلام)، قم: دارالمعروف.
صفوی، کورش (1387ش)، درآمدی بر معناشناسی، تهران: سوره مهر.
طبرسى، على بن حسن (1385ق)، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف: المکتبة الحیدریة.
طوسی، محمد بن حسن (1417ق)، الفهرست، قم: مکتبة نشر الفقاهه، چاپ اول.‏
طوسی، محمدبن حسن (1415ق)، الرجال، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم: موسسة النشر ‏الاسلامی.‏
عترت دوست، محمد (1397ش)، «نقش غلات در شکل‌‌گیری روایات سبعة أحرف»، دوفصلنامه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، سال24، شماره64، صص109-136.
عترت دوست، محمد (1398ش)، «روش‌شناسی فهم حدیث در فرایندهای سه‌گانه تحلیل متن، تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان»، دوفصلنامه حدیث پژوهی، سال11، شماره21، صص291-320.
عیاشی، محمود بن عمر (1380ش)، تفسیر عیاشی، تهران: المطبعة العلمیة.‏
فخام زاده، پروانه (1375ش)، نقش نهادهای کلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد، پژوهشگاه فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فرکلاف، نورمن (1379ش)، تحلیل انتقادی گفتمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
فیض کاشانی، محمدمحسن (1406ق)، الوافی، تصحیح ضیاءالدین حسینی، اصفهان: کتابخانه امیرالمومنین(ع).
قاضی عیاض (1403ق)، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن شریفه، رباط: بی‌نا.
کشی، محمدبن عمر (1348ش)، رجال الکشی، مشهد: دانشگاه مشهد.
کلینی، محمد بن یعقوب (1429ق)، الکافی، تصحیح دارالحدیث، قم: دارالحدیث.
کلینی، محمدبن یعقوب (1407ق)، الکافی، به تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه.‏
گرامی، محمدهادی (1390ش)، «درآمدی بر شناسایی جریان‌های امامیه در عراق و ایران در سده دوم و سوم هجری»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال44، شماره1.
مازندرانی، محمدصالح (1382ش)، شرح کافی، تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران: المکتبة الاسلامیه.
مجلسی، محمد باقر (1404ق)، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول(ص)، به ‏کوشش سید ‏جعفر حسینی، قم: دار الکتب الاسلامیة‏
مجلسی، محمد باقر (1410ق)، بحارالانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت: موسسة الطبع و النشر.
مجلسی، محمد تقی (1406ق)، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تصحیح سیدحسین موسوی کرمانی، قم: کوشانبور.
مدرسی طباطبایی، حسین (1375ش)، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، نسخه الکترونیک.
مدنی، سید جلال (1374ش)، مبانی و کلیات علوم سیاسی، تهران: علامه طباطبایی.
معارف، مجید (1389ش)، تاریخ عمومی حدیث، تهران: کویر.
مفید، محمد بن محمد (بی‌تا)، جوابات اهل الموصل فی العدد والرّؤیة، به کوشش ‏محمد ‏مهدی، نجف: کنگره جهانی شیخ مفید. ‏
مک دانل، دایان (1380ش)، مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان، ترجمه‌: حسین علی نوذری، تهران: فرهنگ گفتمان.
نوبختی، ابو محمد حسن بن موسی (1388ق)، فرق الشیعه، نجف: مکتبة الحیدریه.
نوری، میرزا حسین (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: آل البیت.
وان دایک، تئون (1382ش)، مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
هوارث، دیوید (1377ش)، «نظریه گفتمان»، فصلنامه علوم سیاسى، ترجمه سیدعلى اصغر سلطانى، شماره2.
یارمحمدی، لطف الله (1391ش)، درآمدی به گفتمان شناسی، تهران: نشر هرمس.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1384ق)، تاریخ یعقوبی، نجف: المکتبة الحیدریة.
Barrett, M. (1991), Ideology, politics, hegemony: from Gramsci to Laclau and Mouffe. In M. Barrett, The Politics of Truth. From Marx to Foucault, Cambridge: Polity Press.
Crystal, D. (1996), The Cambridge Encyclopedia of Language, 2nd edition, Cambridge University Press
Foucault, M. (1972), The Archaeology of Knowledge, Translated by A. Sheridan, London: Routledge.
Gee, James, p. (2005), An Introduction to Discourse Analysis: Theory and Method, Routledge.
Howarth, David, (1995), Theory and Methods in Political Science, Macmillan Press.
Van Dijk, T. (1997), “Discourse and Social Interaction”, Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction, Vol. 2, London: Sage.