ابهام‌زدایی از تفسیر آیه 64 سورۀ مائده با رویکرد تحلیلی ـ ‌انتقادی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

3 دانشیار گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

چکیده

دربارۀ پاسخ به چرایی قول یهود در آیۀ 64 سورۀ مائده، یعنی «دست خدا بسته است» و نیز چیستی مدلول آن میان مفسران و پژوهشگران اختلاف‌نظرهایی وجود داشته و پرسش‌های باقی‌مانده دربارۀ آیه، نیاز به بررسی مجدد این آیه و وجوه تفسیری آن را بازگو می‌نمایاند؛ لذا پژوهش حاضر وجوه تفسیری موجود دربارۀ آیه را با رویکردی تحلیلی ـ ‌انتقادی، اعتبارسنجی کرده است. رهیافت عموم این وجوه، به‌جز وجه دهم، ناصواب به نظر می‌رسد؛ ازاین‌رو، مقالۀ پیش‌رو با مبنا قرار دادن وجه تفسیری دهم و با تکیه بر روش تفسیری قرآن‌به‌قرآن، بهره‌گیری از قراین درون ‌متنی و روایات موجود دراین‌باره به پرسش‌هایی دربارۀ آیه، مانند چیستی عقیدۀ انحرافی یهود و چرایی آن که منجر به قول اغلال ید شد، چرایی تثنیه‌ آمدن «ید»، علت نسبت‌دادن عقیدۀ یادشده به همۀ یهودیان و کیفیت بسته ‌شدن دست یهود  پاسخ می‌دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که منظور یهود از اغلالِ دست خدا، ناتوان ‌دانستن خداوند در ابداع و امر و ناتوانی در تدبیر جهان است که در نگاه انسان‌گونه به خداوند ریشه دارد. تثنیه ‌آمدن دو دست، از دو نوع قدرت‌نمایی خداوند در آفرینش خبر می‌دهد: توانایی بر خلق ‌کردن و توانایی در امر و ابداع. همچنین، ناتوان‌ شدن یهود در دستیابی به فتنه‌جویی‌ها از کیفیت بسته ‌شدن دست آنان پرده برمی‌دارد.

تازه های تحقیق

نتایج تحقیق:

بر اساس بررسی و نقد وجوه تفسیری چند نتیجه حاصل شد:

  1. قول یهود در عبارت «یَدُ اللَّهِ‌ مَغْلُولَةٌ» نمی‌تواند بر ناتوانی خدا در روزی‌رسانی یا در عقاب‌‌‌دادن‌‌‌‌ یا ‌... دلالت کند؛ بلکه این قول، بنابر نگرش انسان‌گونه از خدا، از اعتقاد یهود به محدود‌کردن توانایی خدا در آفرینش حکایت می‌کند.
  2. تثنیه‌آوردن واژۀ «ید»، به باز‌بودن دو دست قدرت او در آفرینش تأکید می‌کند. از این دو دست قدرت در آیۀ «أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ» (اعراف: 54) به خلق و امر تعبیر شده است.
  3. با در نظر‌گرفتن معنای لغوی انفاق در عبارت «یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ» (مائده: ۶۴) مفهوم آفرینش و خارج‌سازی شیء از شیء دیگر (خلق) یا خارج‌سازی شیء از لا من ‌شیء (امر و ابداع) برداشت می‌شود که ذکر این عبارت، تأکیدی بر بسط دو دست خدا در آفرینش و تدبیر عالم است.
  4. کیفیت اغلال ید در عبارت «غُلَّتْ أَیْدیهِم‌» را می‌توان بر اساس ‌ضرورت تطابق پاسخ خدا به مفاد قول یهود و به‌استناد پایان آیه «کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَ‌ها اللَّه» به خنثی‌سازی تدبیر یهود در جنگ با دین خدا، تفسیر کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
کتاب مقدس؛ عهد عتیق و عهد جدید (۱۹۷۳م)، ترجمۀ نسخ عبرانـی و کلـدانی و یونـانی، ‌‌‌پخش کتب مقدسه.
آلوسی، محمود، (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار‌الکتب العلمیه.
ابن ‌أثیر، مجدالدین (1364ش)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: اسماعیلیان.
ابن ‌بابویه، محمد‌‌بن‌على (1378ق)‌، عیون أخبار الرضا (علیه‌السلام‌)، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان.
ابن ‌بابویه، محمد‌‌بن‌على (1398ق)، التوحید، تحقیق ‌هاشم حسینى، قم: جامعه مدرسین‌.
ابن‌ بابویه، محمد‌‌بن‌على (1403ق)، معانی الأخبار، تحقیق على‌اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابن ‌منظور، جمال‌الدین‌‌بن‌مکرم (1405ق)، لسان العرب، قم: نشر أدب الحوزة.
ابوعبیده، معمر‌‌بن‌المثنی (1381ق)، مجاز القرآن، تحقیق محمد فواد سزگین‌، قاهره: مکتبة الخانجی.
بخاری، محمدبن‌اسماعیل (1401ق)، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.
بغوى، حسین‌‌بن‌مسعود (1420ق)، معالم التنزیل فى تفسیر القرآن‌، بیروت: داراحیاء التراث العربى.
بیضاوی، عبدالله‌‌بن‌عمر (1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشی، بیروت: دار‌احیاء التراث العربی.
ترمذی، محمد‌‌بن‌عیسی (1403ق)، سنن الترمذی، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت: دار‌الفکر.
ثعلبی، احمد‌‌بن‌ابراهیم (1422ق)‌، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن‌، تحقیق‌‌ ابو‌محمد‌‌بن‌عاشور، بیروت: دار‌إحیاء التراث العربی.
جصاص، احمد‌‌بن‌علی، (1415ق)، احکام القرآن، بیروت: دار‌الکتب العلمیه.
جوادی آملی، عبدالله (1389ش)، تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم، قم: اسراء.
رازی (ابن‌ابی‌حاتم)، عبدالرحمن (1371ق)، الجرح و التعدیل، بیروت: دار‌إحیاء التراث العربی.
رازی (ابن‌ابی‌حاتم)، عبدالرحمن (۱۴۱۹ق)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق اسعد محمد طیب‌، ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
رازی (أبوالفتوح)، حسین‌‌بن‌علی (1375ش)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى.
رازى (فخر رازی)، محمد‌‌بن‌عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار‌احیاء التراث العربی.
راغب اصفهانی، حسین‌‌بن‌محمد (1404ق)، المفردات فی غریب القرآن، دمشق‌: الکتاب.
رضوی، مرتضی (1387ش)، دو دست خدا، بی‌‌نا: نشر الکترونیک بینش نو.
زمخشری، محمود (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار‌الکتاب العربی.
سلطانی رنانی، محمد (1397ش)، «تحلیل مفهومی و منطقی احادیث «لا مِن َشیء» در باب خلقت الهی»، دوفصلنامه علمی مطالعات قرآن و حدیث، دوره 11، شماره 2، صص 190-160.
سیوطى، عبدالرحمن‌‌بن‌ابى‌بکر (1404ق)، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم:‌ کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.
طباطبایی، محمدحسین (1353ش)، قرآن در اسلام، تهران: دار‌الکتب الاسلامیه.
طباطبایی، محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین.
طبرانی، سلیمان‌‌بن‌احمد (بی‌تا)، المعجم الکبیر، بیروت: دار‌إحیاء التراث العربی.
طبرسی، فضل‌‌بن‌حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغى، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
طبرى، محمد‌‌بن‌جریر (1415ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار‌المعرفه.
طوسی، محمد‌‌بن‌حسن (1363ش)، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق سید حسن موسوی خراسان، تهران: دار‌الکتب الاسلامیه.
طوسى، محمد‌‌بن‌حسن‌ (بی‌تا)، التبیان فى تفسیر القرآن‌، تحقیق احمد قصیرعاملى‌، بیروت: دار‌احیاء التراث العربى‌.
عتباتی، زین‌العابدین‌‌بن‌محمد (۱۲۶۳ق)، مصباح الظلمات فی تفسیر التورات، به‌خط حسین‌‌بن‌محمد محسن اصفهانی نسخۀ خطی ش4026-146/20، قم: کتابخانۀ عمومی آیت‌الله گلپایگانی.
عقیلی، محمد‌‌بن‌عمرو (1418ق)، ضعفاء العقیلی، تحقیق عبدالمعطی أمین قلعجی، بیروت، دار‌الکتب العلمیة.
علم‌الهدى، على‌‌بن‌حسین (1431ق)،‌ نفائس التأویل، ‌بیروت: شرکه الاعلمی للمطبوعات.
عیوضی، حیدر (1398ش)، «آیا خدا تفلیین می‌بندد؟ تحلیلی بینامتنی آیۀ ’قَالَتِ الْیهَودُ یدُ اﻟَّﻠﻪِ مَغْلُولَة‘»، دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات قرآن و حدیث، سال 12، شماره 2، صص22-1.
فتال نیشابورى، محمد‌‌بن‌احمد (1375ش)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم‌، انتشارات رضى.
فراء، یحیی‌‌بن‌زیاد (1980م)، معانی القرآن، مصر، دارالمصریه للتألیف و الترجمه‌.
فضل‌الله، محمدحسین (1419ق)‌، تفسیر من وحى القرآن‌، ‌بیروت: دار‌الملاک للطباعة و النشر.
قرشى، سیدعلى‌اکبر (1354ش)، قاموس قرآن، تهران: دار‌الکتب الإسلامیه.
قرطبى، محمد‌‌بن‌احمد (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن‌، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
قمی، علی‌‌بن‌ابراهیم (1363ش)، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوى جزایرى‌، قم: دار‌الکتاب.
کاپلستون، فردریک (1380ش)، تاریخ فلسفه، ترجمه سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: انتشارات سروش.
کلینی، محمد‌‌بن‌یعقوب (1429ق)، الکافی، قم: دار‌الحدیث.
محققیان، زهرا (1398ش)، «بنات االله و چالش ارزشگذاری جنسیتی ایشان در قرآن کریم»، دوفصلنامه علمی مطالعات قرآن و حدیث، سال 13، شماره 1، صص 81-51.
مصطفوی، حسن (1417ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی.
معرفت، محمد هادی (1371ش)، آموزش علوم قرآن، بی‌جا: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
مقاتل‌بن‌سلیمان (1424ق)، تفسیر مقاتل ‌بن‌ سلیمان، تحقیق احمد فرید، بیروت: دارالکتب العلمیه.
مکارم شیرازی، ناصر (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار‌الکتب الإسلامیه.
موسوی، زهره‌بیگم (1391ش)، پایان نامه کارشناسی ارشد: تفسیر روایی سوره مبارکه مائده آیات 55 تا 67 بر پایه روایات اهل بیت(علیه‌السلام)، اصفهان: دانشگاه قرآن و حدیث.
نیشابوری، مسلم‌بن‌حجاج (بیتا)، صحیح مسلم، بیروت: دار الفکر.
وزیر مغربی، حسین‌‌بن‌علی (2000م)، المصابیح فی تفسیر القرآن العظیم، ضمن پایان‌نامۀ دکتری عبدالکریم‌‌بن‌صالح‌‌بن‌عبدالله زهرانی با همین عنوان، مکه: دانشگاه ام القری.