تأثیر «حُمَید بن زیاد» بر انتقال حدیث راویان کوفی با تکیه بر الرجال نجاشی و الفهرست طوسی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار علوم قرآن و حدیث، گروه الهیات، دانشکده ادبیات، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

2 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

3 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

چکیده

شناسایی چهره­های علمی مطرح اما مغفول در تاریخ حدیث و رجال برای آشنایی با مراحل و تطورات پشت سرگذاشته این علم ضروری است. «حمید بن زیاد» از محدثان و راویان واقفی مشهور کوفی، در قرن سوم است که در اسناد احادیث و طرق کتاب‌های کوفیان، نامش فراوان دیده می­شود. اطلاعات زندگی­نامه­ای و نسب­شناسی درباره حمید بسیار اندک است؛ اما به کمک برخی عبارات نجاشی و طوسی می­توان گفت وی در اطراف کوفه زیسته و سپس مجاور مرقد امام حسین (علیه اسلام) در کربلا شده است. محدثان صاحب‌نام همچون کلینی، ابن­عقده و ابو غالب زراری از حمید سماع یا اجازه روایت داشتند. کلینی سبب رواج منقولات حدیثی حمید در کتب اربعه است. با تکیه بر الفهرست طوسی و الرجال نجاشی دریافتیم روی هم­رفته بالغ بر 250 بار با واسطه حمید به کتاب‌های محدثان کوفه طریق داده می­شود. بررسی سندی و شخصیتی این تعداد در دسته­بندی­هایی سه گانه انجام گرفت. آنچه در میان اساتید حمید برجسته می­نماید، حضور چشمگیر سران واقفه مانند محمد بن حسن بن سماعه است. با تطبیق اسناد الفهرست طوسی و الرجال نجاشی با محور قرار دادن طرق حمید، می­توان گفت طرق نجاشی کامل­تر و دقیق­تر از طوسی، اسناد حمید را ذکر می­کند. به نظر می­رسد خلاصه کردن اسناد الفهرست توسط طوسی سبب افتادگی­های سندی در این کتاب شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آقا بزرگ تهرانی (1408ق)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
ابن بابویه، محمد بن علی(1377ش)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: جامعه حوزه مدرسین.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1406ق)، لسان المیزان، بیروت: مؤسسه الاعلمی.
ابن غضائری، احمد بن حسین (1422ق)، الرجال، تحقیق: محمدرضا حسینی، قم: دارالحدیث.
ابن ماجه، محمد بن یزید (1419ق)، سنن ابن ماجه، محقق: شیحا خلیل مامون، بیروت: دارالمعرفه.
ابوداود، سلیمان بن اشعث (1420ق)، سنن ابی داود، محقق: عبدالخیر عبدالقادر، قاهره: دارالحدیث.
ابوغالب زراری (1399ش)، رساله فی آل أعین، تحقیق: سید محمدعلی موسوی ابطحی، بی­جا: بی‌نا.
اصطخری، أبو اسحاق إبراهیم بن محمد (1425ق)، المسالک و الممالک، بیروت: دار صادر.
انصاری، عبد الرحمن بن عبد الکریم (1390ش)، تحفة المحبین والأصحاب فی معرفة ما للمدنیین من الأنساب، المحقق: محمد العرویسی المطوی، تونس: المکتبة العتیقة.  
بحرالعلوم، سید مهدی (1363ش)، الفوائد الرجالیة، تحقیق: محمد صادق بحر العلوم و حسین بحر العلوم، تهران: مکتبة الصادق.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1410ق)، صحیح البخاری، مصر: إحیاء کتب السنة.
بلبلی، خدیجه (1398ش)، تحلیل و تطبیق روایات مهدویت در فرقه­های زیدیه، واقفیه و فطحیه، پایان­نامه کارشناسی ارشد، کرمانشاه: دانشگاه رازی.
جمعی از نویسندگان (1423ق)، الأصول الستة عشر من الأصول الأولیة، تحقیق: ضیاء الدین محمودی، قم: دارالحدیث.
حمادی، عبدالرضا؛ طباطبایی، محمدکاظم (1391ش)، «الکافی و گفتمان حدیثی قم»، علوم حدیث، شماره 66.
حمیری، محمد بن عبد المنعم (1400ق)، الروض المعطار فی خبر الأقطار، محقق: إحسان عباس، بیروت: مؤسسة ناصر للثقافة.
خطیب بغدادی، احمد بن علی (بی­تا)، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب علمیه.
خویی، سید ابوالقاسم (1409ق)، معجم الرجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم: نشر آیت الله خویی.
رحمان ستایش، محمدکاظم؛ فرجامی، اعظم (1390ش)، «واکاوی مذهب و روایات «حسن بن صالح» در کتب امامیه»، مطالعات قرآن و حدیث، سال 5، شماره 9.
زرکلی، خیرالدین (1389ق)، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال والنساء من العرب والمستعربین و المستشرقین، بیروت: دار العلم للملایین.
سمعانی، عبدالکریم (1408ق)، الانساب، بیروت: دار الجنان.
طریحی، فخر الدین (1375ش)، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینى، تهران: کتابفروشى مرتضوى.
طوسی، محمد بن حسن (1363ش)، الاستبصار فی ما اختلف الاخبار، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامی.
طوسی، محمد بن حسن (1365ش)، تهذیب الاحکام، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن حسن (1414ق)، الامالی، قم: دارالثقافه.
طوسی، محمد بن حسن (1415ق)، الرجال، تحقیق: جواد قیومی، قم: نشر فقاهت.
طوسی، محمد بن حسن (1417ق)، الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، قم: نشر فقاهت.
طوسی، محمد بن حسن (1411ق)، الغیبه، قم: مؤسسه معارف الاسلامیه.
غلامعلی، مهدی (1393ش)، تاریخ حدیث شیعه در ماوراءالنهر و بلخ، قم: دارالحدیث.
کحاله، عمر رضا(1394ق)، معجم المؤلفین: تراجم مصنفی الکتب العربیه، مکتبة المثنی، بیروت.
کلینی، محمد بن یعقوب(1388ش)، الاصول من الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
مامقانی، عبدالله (1412ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاءالتراث.
مروزی، اسماعیل بن حسین (1386ش)، الفخری فی انساب الطالبین، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
نجاشی، احمد بن علی (1407ق)، الرجال، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
نجفی، مهری (1388ش)، راویان واقفی مذهب در کتب اربعه و اعتبار روایات آن­ها، پایان­نامه کارشناسی ارشد، قم: دانشگاه اصول دین.
نسائی، احمد بن علی (1411ق)،  سنن الکبری، محقق: عبدالغفار سلیمان البنداری، بیروت: دارالکتب العلمیه.
نعمانی، محمد بن ابراهیم (1422ق)، الغیبه، تحقیق: فارس حسون کریم، قم: انوار الهدی.
نمیری، ابوزید عمر بن شبه (1417ق)، تاریخ المدینة المنورة، تحقیق: علی محمد دندل و یاسین سعد الدین بیان، بیروت: دار الکتب العلمیة.
یاقوت حموی، ابوعبدالله (بی­تا)، معجم البلدان، بیروت: دارالفکر.