مطالعات قرآن و حدیث

اعتبارسنجی کاربست روش «‌نظریه زمینه ای» به مثابه ‌تفسیر‌ موضوعی‌‌ قرآن با تأکید بر آرای شهید صدر

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری علوم قرآن و حدیث، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،‌ قم، ایران.

2 دانشیار گروه فلسفه علوم انسانی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

چکیده

«نظریه زمینه‌ای»، از روش‌های کیفی است. این روش در پژوهش‌های اجتماعی تفسیری برای تحلیل متون و استخراج نظریه از داده‌های پژوهشی، در راستای ارائه نظریه درباره «موضوعات» اجتماعی و انسانی کاربرد دارد. محققان علوم انسانی دینی کاربست این روش را توسعه داده، برای تحلیل موضوعی متن قرآن و استخراج نظریه از آن به‌خدمت گرفته‌اند. از سویی، از دیدگاه شهیدصدر، روش اجتهادی معتبر برای اکتشاف نظریه‌های علمی قرآن، «‌تفسیر‌‌ موضوعی» است، که هدف آن ارائه نظریه قرآن درباره «موضوعات» واقع زندگی بشری است. در واقع، از دیدگاه محققان دینی‌ای که روش نظریه زمینه‌ای را در رجوع به قرآن برگزیده‌اند، این روش همچون تفسیر موضوعی عمل می‌‌کند؛ چراکه با ارائه یک موضوع به قرآن، به هدف کشف نظریه قرآنی، می‌‌خواهد یک تحقیق قرآنی را به انجام برساند. بنابراین، کاربست نظریه زمینه‌ای در نظریه‌پردازی قرآنی، به‌مثابه تلقی این روش، به‌عنوان تفسیر‌موضوعی‌‌ قرآن است. در مقاله حاضر، اعتبار این کاربست، با تکیه بر آرای شهیدصدر بررسی می‌شود.
مسائل این تحقیق، در دو ساحت نظریه‌سازی بر اساس روش نظریه زمینه‌ای، و نظریه‌سازی بر اساس تفسیر‌موضوعی‌‌ اجتهادی، مطرح میشود. بنابراین، در اعتبارسنجی و حلّ مسئله تحقیق، به‌فراخور، از مبانی و قواعد روش‌شناسی کیفی و روش‌شناسی اجتهادی بهره برده می‌شود. یافته اصلی این تحقیق را می‌‌توان از سنخ روش‌شناختی دانست. در این تحقیق نشان داده می‌‌شود که در هر پژوهش نظریه‌‌پردازانه، از جمله در پژوهش‌‌های علوم انسانی دینی و پژوهش‌‌های نظریه‌‌پردازانه قرآنی، روش تحقیق باید با رویکرد علمی معتبر و منبع معرفتی معتبر، متناسب باشد. بر این اساس، بهره‌‌مندی از روش‌‌های تحقیق علوم انسانی رایج، همچون روش نظریه زمینه‌‌ای، برای نظریه‌‌پردازی قرآنی از توجیه روش‌‌شناختی لازم برخوردار نیست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن کریم.
اشتراوس، انسلم؛ کوربین، جولیت (1390)، مبانی پژوهش کیفی، فنون، و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای، ترجمه ابراهیم افشار، تهران: نشر نی.
ایمان، محمدتقی (1391)، روش‌شناسی تحقیقات کیفی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ایمان، محمدتقی (1394)، فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ایمان، محمدتقی (1396)، هویت معرفت علمی علوم اجتماعی در ایران، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
بلیکی، نورمن (1384)، طراحی پژوهش‎های اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.
بلیکی، نورمن (1395)، پارادایم‌های تحقیق در علوم انسانی، ترجمه: حسنی سید حمیدرضا، ایمان، محمدتقی، ماجدی، سید مسعود، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بیکمن، لئوناردو؛ راگ، دبرا (1392)، روش‌های کاربردی پژوهش اجتماعی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
جانکر، جان؛ پنینک، بارتجان(1394)، ماهیت روش‏شناسی تحقیق، ترجمه محمدتقی ایمان و عبدالرضا امانی‌فر، شیراز: دانشگاه شیراز.
جرجانی، علی بن محمد (1411)، التعریفات، تنظیم محمدبن عبدالحکیم القاضی، قاهره: دارالکتاب المصری.
چالمرز، آلن ف (1373)، علم چیست؟ ترجمه محمد مشایخی، بیجا: شرکت سهامی انتشار.
حاجی اسماعیلی، محمدرضا (1388)، «نوگرایی در دانش تفسیر و بررسی دلایل آن» مطالعات قرآن و حدیث، ش4.
حسنی، سید حمیدرضا (1397)، درآمدی بر پارادایم اجتهادی دانش عملی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
دانایی فرد، حسن و دیگران (1391)، روش‌شناسی پژوهش کیفی در مدیریت، تهران: انتشارات صفار ـ اشراقی.
صدر، سیدمحمدباقر (1421)، موسوعة الشهید الصدر، دروس فی علم الاصول (الحلقة الثانیة)، قم: مرکز الأبحاث والدراسات التخصّصیة للشهید الصدر.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
طبرسی، فضل بن حسن (1426): مجمع البیان لعلوم القرآن، بیروت: دار العلوم.
قاسمپور، محسن؛ نظربیگی، مریم (1396)، «مطالعه تطبیقی روش‌شناسی تفاسیر موضوعی موضوع‌محور و مکتب اثبات‌گرایی»، مطالعات قرآن و حدیث، شماره 20.
کوهن، تامس (1389)، ساختار انقلاب‌‌های علمی، ترجمه: سعید زیباکلام، تهران: سمت.
نیومن، ویلیام لارنس (1395)، روش‌‌های پژوهش اجتماعی، ترجمه ابوالحسن فقیهی و عسل آغاز، تهران: ترمه.
لیتل، دانیل (1373)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه: عبدالکریم سروش، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
لینوننبرگ، فردریک سی؛ آیربای، بِورلی (1390)، روش‌های تحقیق و نگارش پایان نامه در علوم اجتماعی، علوم رفتاری و مدیریت، تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
محمدپور، احمد (1397)، ضد روش: زمینه‌های فلسفی و رویه‌های عملی در روش‌شناسی کیفی، قم: لوگوس.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن (1382)، دائرة المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب.
موسوی، هادی؛ حسنی، سیدحمیدرضا (1399)، «‌الگویی برای ارزیابی روش‏شناختی مطالعات نوگرای علوم انسانی در ایران»، روش‌شناسی علوم انسانی، شماره 102.
واعظی، احمد(1390)، نظریه تفسیر متن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
Creswell, John W, (2007), Qualitative Inquiry & Research Design Choosing Among Five Approaches, SAGE Publications.
Dickson, Adom & Emad Kamil, Hussein & Adu--Agyem, Agyem, (2018), "Theoretical and Conceptual Framework: Mandatory Ingredients of A Quality Research", International Journal of Scientific Research, January.
Hughes, John A, (1990), The Philosophy of Social Research, London and New York: Longman.
Krippendorff, Klaus, (2004), Content Analysis: An Introduction to Its Methodology, Thousand Oaks, London: Sage Publications.
L’Abate, Luciano, (2012), Paradigms in Theory Construction, New York Dordrecht Heidelberg, London: Springer. 
مطالعات قرآن و حدیث
دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 29
مهر 1400
صفحه 73-106