تاریخ‌گذاری روایات آغاز نزول وحی بر پیامبر اسلام (ص) در جوامع روایی اهل‌ سنت

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 دانشیار علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

در منابع روایی اهل­سنت، روایاتی دربارۀ چگونگی آغاز نزول وحی با طرق متعدد و متون مختلف آمده­ است. در این پژوهش با استفاده از شیوه­های مختلف تاریخ­گذاری احادیث (یافتن در کهن­ترین منبع، تحلیل سندی، تحلیل سندی-متنی)، خاستگاه تاریخی و جغرافیایی و سیر تطور تدریجی این روایات تبیین می­شود.علاوه­براین، یافته­های پژوهش حاکی از این است که برخی از تحریرهای این روایات که به ­دلایل مختلف جعلی تلقی می­شوند، در ابتدا توسط عایشه یا عبیدبن­ عمیر و ابومیسره همدانی، در دو تحریر بسیار متفاوت قبل از سال­های 58، 63 و 68 هجری، در راستای سیاست­های زبیریان و بنی­امیه جعل و در مدینه، کوفه و مکه نشر یافته است. تحریر ابومیسره به دلیل عدم شهرت وی، ارسال روایت وی و کم اهمیت بودن کارکرد آن رواج چندانی نیافت. اما تحریرهای عایشه و عبید که منشأ واحدی دارند، توسط زهری به­صورت گسترده در شام، بصره و مدینه نشر یافت. با توجه به نسبت عایشه و عبید با آل­زبیر و زهری با امویان می­توان گفت مهم­ترین هدف این روایات به هنگام پیدایی فضیلت‌تراشی برای زبیریان، و در مرحلۀ نشر توسط زهری با ایجاد تغییراتی در متن، کاستن از شأن و عظمت پیامبر بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن کریم.
ابن ­ابی­ الحدید، عبدالحمید (بی تا)، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: داراحیاءالکتب­العربیة.
ابن ­حبان، محمد (1393ق)، الثقات، حیدرآباد: مؤسسةالکتب­الثقافیة.
ابن ­حزم، علی­بن­احمد (بی تا)، جمهرة انساب العرب، بیرووت: دارالکتب­العلمیة.
ابن­ خیاط، خلیفة (1993م)، الطبقات، بیروت: دارالفکر.
ابن ­عساکر، علی (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر.
ابوالفرج اصفهانی، علی­بن­حسین (بی تا)، الأغانی، بیروت: دارإحیاءالتراث العربی.
اتسلندر، پیتر (1371ش)، روشهای تجربی تحقیق اجتماعی، ترجمه: بیژن کاظم­زاده، تهران: انتشارات قدس.
اسفراینی، یعقوب ­بن ­اسحاق (1419ق)، مسند ابوعوانه، تحقیق: ایمن­بن­عارف، بیروت: دارالمعرفة.
بخاری، إسماعیل­بن­إبراهیم (بی تا)، ‏تاریخ الکبیر، ترکیه: المکتبةالإسلامیة.
بلاذری، احمدبن­یحیی (1959ق)، انساب الاشراف، تحقیق: محمد حمیدالله، مصر: دارالمعارف.
بیهقی، احمد (1405ق)، دلائل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشریعة، بیروت: دارالکتب­العلمیة.
ثعلبی، احمد (1422)، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، تحقیق: ابو­محمد­بن­عاشور، بیروت: داراحیاء­التراث­العربی.
حاکم نیشابوری، محمد (بی تا)، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: یوسف مرعشلی، بی­جا: بی نا.
حیدری، اکرم/رستگار، پرویز (1397ش)، «تأثیر حکومت­ها و عقاید عامه مردم بر شکل­گیری تدلیس در حدیث»، مطالعات قرآن و حدیث، سال یازدهم، شمارۀ دوم، پیاپی 22، ص 93-110.
خویی، ابوالقاسم (1413ق)، معجم الرجال الحدیث، قم: دار العلم..
دولابی، محمدبن­احمد (1407ق)، الذریة الطاهرة النبویة، کویت: دارالسلفیة.
ذهبی، شمس­الدین (1413ق)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: حسین الأسد، بیروت: مؤسسة­الرسالة.
راون، وین (1391ش)، «سیره و قرآن»، آینه پژوهش،ترجمه: نصرت نیل­ساز، سال23، شمارۀ 2، ص5-21.
سالاریه، صفورا (1398)، «بررسی و نقد گزارش­های بدء الوحی با تأکید بر نقش حضرت خدیجه»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال 16، شمارۀ 1.
سیوطی، جلال­الدین (1416ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالفکر.
شاه­پسند، الهه؛ حسین­زاده جعفری، فاطمه (1400ش)، «تاریخ­گذاری اخبار نهی از بنای مسجد بر قبور»، مطالعات قرآن و حدیث،شمارۀ اول، سال پانزدهم، پیاپی 29، ص137-167.
شیری، مرجان؛ نیل­ساز، نصرت (1399ش)، «واکاوی قواعد مشترک در شیوه­های نقد حدیث مسلمانان و روش­های تاریخ­گذاری روایات خاورشناسان»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ67، سال 26.
طالب، مهدی (1369ش)، چگونگی انجام مطالعات اجتماعی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
طبرى آملى، محمدبن­جریر (1415ق)، المسترشد، قم: کوشانپور.
طبری، محمدبن­جریر (بی تا)، تاریخ، بیروت: مؤسسةالأعلمی­للمطبوعات.
عابدینی، ناصر (1391)، «ارزیابی سندی و متنی روایات آغاز نزول وحی»، حسنا، سال 4، شمارۀ 13.
عاملی نباطی، علی (1384ق)، الصراط المستقیم، نجف: المکتبةالحیدریة.
عاملی، جعفرمرتضی (1385ش)، الصحیح من سیرة النبی الأعظم (ص)، قم: دارالحدیث.
عسکری، مرتضی (1414ق)، أحادیث أم المؤمنین عائشة، بیروت: دار صادر.
کورانی، علی(1430ق)، جواهر التاریخ، قم: نشر وفا.
کیوی، ریمون؛ کامپنهود، لوک­وان (1373ش)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه: عبدالحسین نیک­گهر، تهران: فرهنگ معاصر.
مزّی، جمال­الدین (1406ق)، تهذیب الکمال، تحقیق: بشارعواد معروف، بیروت: مؤسسةالرسالة.
مسعودی، علی­بن­حسین (1404ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دارالهجرة.
مقریزی، احمد (1420)، إمتاع الأسماع، بیروت: دارالکتب­العلمیة.
موتسکی، هارالد (1390)، «حدیث­ پژوهی در غرب: مقدمه­ای در باب خاستگاه و تطور حدیث»، حدیث اسلامی خاستگاه و سیر تطور، ­به­کوشش: مرتضی کریمی­نیا، قم: دارالحدیث.
موتسکی، هارالد (1394-الف)، «ارزیابی تاریخ­گذاری احادیث»، تاریخ­گذاری حدیث؛ روش­ها و نمونه­ها، به­کوشش علی آقایی، تهران: حکمت.
موتسکی، هارالد (1394-ب)، «مطالعات حدیثی به­کجا می­رود؟»، تاریخ­گذاری حدیث؛ روش­ها و نمونه­ها، به­کوشش علی آقایی، تهران: حکمت.
نصربن­مزاحم (1382ق)، وقعة ­الصفین، مصر: مؤسسة­العربیة­الحدیثة.
نوری، حسین (1408ق)، مستدرک الوسائل، بیروت: مؤسسةآل­البیت(ع) لإحیاءالتراث.
هولستی، اُل-آر (1373ش)، تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه: سالارزاده، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
Motzki, Harald, (2001), ”The Collection of the Quran:A  Reconsideration of Western Views in Light of Recent Methodologocal Development”, Der Islam.