نقد روشی مطالعات تاریخ قرآن با تاکید بر رویکرد واساخت‌گرایی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

3 دانشیار گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

4 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

10.30497/qhs.2023.244658.3784

چکیده

اثبات اصالت و صحت متن قرآن کریم به عنوان مهم­ترین منبع دین اسلام، تا حدودی با دانش تاریخ قرآن کریم مرتبط است. از آنجا که موضوعات مختلفی بر انگیزه مورّخین در روش مطالعه تاریخی تأثیرگذار بوده و آسیب‌های مهمّی در واقع­گرایی گزاره­های تاریخ جمع قرآن کریم ایجاد شده که رفع آن نیازمند به شناخت واساخت­گرایی مطالعات تاریخ قرآن است، لذا نقد علمی و آسیب شناسی روشی این متون، با توجه به گونه­های مختلف آن برای تعیین میزان صحت اطلاعات، دارای ضرورت تحقیق است. به همین منظور این پژوهش تلاش دارد با استفاده از روش واساختگرایی و شناسایی ویژگی­های شخصی مورّخ، شرایط زمانی، سیاسی، اعتقادی، انگیزه و پیش­فرض­های مورخ را شناسایی کند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که راویانی همچون؛ زید بن ثابت، ابن شهاب زهری، ابن شعبه، ابی­داود سجستانی و ابوعبید قاسم بن سلام، تحت تأثیر انگیزه­های سیاسی و دینی اقدام به ثبت تاریخ قرآن نموده­اند. همچنین قرآن پژوهان اهل سنت، شیعه و مستشرقان، تحت تأثیر پیش­فرض­های کلامی متنوعی مانند عدالت صحابه، عدم وحیانیت قرآن و اثبات تواتر قرآن اقدام به نگارش تاریخ قرآن کرده­اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن ابی­داود، عبدالله بن سلیمان، (2002م)،  المصاحف، قاهره: الفاروق.
ابن جزری،شمس الدین، (بی­تا)، النشر فی القراءات العشر، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
ابن حبان بستی، محمد بن أحمد،(1975م)، الثقات، بیروت: دار الفکر.
ابن سعد، محمد بن سعد،(1410ق)، طبقات الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله،(1398ق)، جامع البیان و فضله، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن عساکر، محمد بن سعد،(1415ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر.
ابن کثیر، عبدالله بن کثیر،(1412ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالمعرفة.
احمد بن فارس،(2006م)، جهود الامام ابوعبید قاسم بن سلام فی علوم القراءه، بیروت: دار ابن حزم.
استرآبادی، محمدبن علی،(1422ق)، منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال، قم: مؤسسه آل بیت(ع).
استنفورد، مایکل،(1386ش)، درآمدی بر تاریخ پژوهی، ترجمه صادقی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
امیرخانی، علی،(1389ش)، تاریخ تدوین قرآن، قم: مرکز مطالعات و پاسخ­گویی به شبهات.
ایازی، سید محمد علی،(1378ش)، کاوشی در تاریخ جمع قرآن، قم: کتاب بین.
بخاری، محمد بن إسماعیل،(1401ق)، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
بخاری، محمد بن إسماعیل،(1396ق)، الضعفاء الصغیر، حلب: دار الوعی،
بدرالدین، محمد حسن،(2018م)، من الوحی الی المصحف، بیروت: مکتبة العربیة.
بزودی، ابوالحسن فخرالاسلام،(1991م)، اصول بزودی، بیروت: دارالکتاب العربی.
بلک، جرمی، رایلد، دونالد،(1390ش)، مطالعه تاریخ، ترجمه دکتر محمدتقی ایمان­پور، مشهد: دانشگاه فردوسی.
بهادلی، عبدالرضا،(2018م)، بحوث فی تاریخ القرآن، بصرة: مکتبة الامام الهادی(ع).
پارسا، فروغ،(1390ش)، خاورشناسان و تدوین قرآن کریم، تهران: پژوهشگاه­های علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پارسانیا، حمید،(1392ش)، «روش­شناسی بنیادین تکوین نظریه­های علمی»، راهبرد فرهنگ، ش23، ص7-28.
پژوهشکده تاریخ اسلام،(1393ش)، گفتارهایی در باب تاریخ نگاری و روش­شناسی تاریخی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
جرجانی، عبدالله بن عدی،(1409ق)، الکامل، بیروت: دارالفکر.
جسوس، عزالدین،(1416ق)، «سیاسة عمر بن العزیز»، الاجتهاد: ش28، صص 15-50.
جعفریان، رسول،(1392ش)، منابع تاریخ اسلام، تهران: نشر علم.
جلالی نائینی، سید محمدرضا، (1365ش)، تاریخ جمع قرآن کریم، مشهد: نشر نقره.
حکیمی، محمدرضا،(1394ش)، القرآن علومه و تاریخه، کویت: بی­نا.
حلبی، علی بن ابراهیم، (1400ق)، السیرة الحلبیة، بیروت: دارالمعرفة.
حلبی، ابوالصلاح، (1417ق)، تقریب المعارف، قم: المحقق.
خطیب بغدادی، احمد بن علی،(1417ق)، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیة.
خلیلی، حسن،(1392ش)، بررسی تاریخ نگارش قرآن، قم: دلیل ما.
خوئی، ابوالقاسم،(بی­تا)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه احیاء تراث آیه الله خوئی.
درّاز، محمد عبدالله،(2003م)، مدخل الی القرآن الکریم، قاهره: دارالقلم.
درودی، فریبرز،(1393ش)، «درآمدی بر انواع نقد و کارکردهای آن»، نشریه نقد: ش3و4، صص231-234.
دروش، فرانسوا،(1394ش)، قرآن­های عصر اموی، ترجمه کریمی­نیا، تهران: هرمس.
دقاق، عبدالله علی احمد،(2008م)، حقیقه مصحف امام علی (ع)، قم: دلیل ما.
ذهبی، شمس الدین،(1413ق)، سیر اعلام النبلاء، بیروت: مؤسسه الرسالة.
رابینسون، اف، چیس،(1392ش)، تاریخ نگاری اسلامی، ترجمه محسن الویری، تهران: سمت.
رأفت سعید محمد،(2002م)، تاریخ نزول القرآن، منصوره: دارالوفاء.
رامیار، محمود، (1369ش)، تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیرکبیر.
رجبی قدسی، محسن،(1398ش)، تاریخ کتابت قرآن و قراءات، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
رحمتی، محمد کاظم،(1390ش)، متون و پژوهش­های تاریخی، تهران: انتشارات مجلس شورای اسلامی.
رضوان، عمر ابراهیم،(1413ق)، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم، ریاض: دارالطیبه.
رضوی، سیدابوالفضل،(1400ش)، «تاریخ­شناسی از بازساخت تا واساخت»، پژوهش­نامه انتقادی متون: ش95، صص29-53.
رینولدز، گابریل سعید،(2012م)، القرآن فی محیطه التاریخی، بیروت: منشورات الجمل.
زکی زاده، علی­رضا،(1398ش)، زید بن ثابت و نقش او در تاریخ نگارش قرآن کریم، مشهد: بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی.
زین العابدینی، رمضان،(1388ش)، تاریخ نگاران و مکتب­های تاریخ نگاری در اسلام، تهران: انتشارات چاپخش.
زینب، عبدالسلام،(2015م)، النص القرآنی و الاحرف السبعه، دراسة فی تاریخ القرآن الکریم، طنطا: دارالکلمة.
سجستانی، ابوداود،(1410ق)، السنن ابی داود، بیروت: دارالفکر.
سرخسی، محمد بن احمد، (1372ق)، اصول سرخسی، بیروت: دارالکتاب العربی.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد،(1408ق)، الانساب، بیروت: دارالجنان.
شاهین، عبدالصبور،(1382ش)، تاریخ قرآن، ترجمه حیدری، مشهد: به­نشر.
شبستری، عبدالحسین،(1418ق)، الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق(ع)، قم: جامعه مدرسین. 
شرباصی، احمد، (1374ق)، «عمربن عبدالعزیز»، نشریه الازهر: ش26، صص669-675.
شرف الدین، عبدالحسین،(1389ش)، ابوهریرة، قم: مؤسسه انصاریان.
شفیعی خوزانی،سعید،(1398)، «جریان شناسی مطالعات تاریخ قرآن در غرب با رویکرد انتقادی به جریان شکاکیت نوین»، پژوهش­های قرآن و حدیث: ش 1، صص69-93.
شکوری، ابوالفضل، (1380ش)، درآمدی بر تاریخ نگری و تاریخ نگاری در مسلمانان، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
شوشتری، محمدتقی،(1410ق)، قاموس الرجال، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
صالح عطیه، محمد،(2001م)، رسم المصحف، طرابلس: جمعیه الدعوة الاسلامیه.
صفار، محمد بن حسن،(1404ق)، بصائرالدرجات، قم: مکتبة المرعشی.
صفدی، خلیل،(1420ق) الوافی بالوفیات، بیروت: دار احیاء التراث.
طباطبایی، محمد حسین،(1361ش)، تاریخ قرآن، ترجمه دین­پرور، تهران: نشر فرهنگ قرآن.
طوسی، محمد بن حسن، (1373ق)، رجال الطوسی، قم: جامعه مدرسین.
عالم زاده، هادی و سجادی، سید صادق، (1386ش)، تاریخ نگاری در اسلام، تهران: سمت.
عاملی، جعفر مرتضی، (1415ق)، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، بیروت: دارالهادی.
عاملی، مرتضی، (1377ش)، حقائقی پیرامون قرآن کریم، قم: جامعه مدرسین.
عتر، نورالدین، (1926م)، علوم القرآن الکریم، دمشق: الصباح.
عسکری، مرتضی، (1416ق)، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران: مجمع الاسلامی.
عسکری، مرتضی، (1410ق)، معالم المدرستین، بیروت: مؤسسه النعمان.
علامه حلی، حسن بن یوسف، (1402ق)، رجال العلامه الحلی، قم: شریف رضی.
علوی علی آبادی، فاطمه،(1401ش)، «مطالعه ساختارگرایانه اندیشه انحرافی قرآن بسندگی در رویداد تاریخی قتل عثمان بن عفان»، مطالعات تاریخی جهان اسلام، ش23، صص149-172.
علوی علی آبادی، فاطمه،(1401ق)، «واکاوی تأثیر قاعده رجالی «الصحابه کلهم عدول» بر فتنه انگاری قتل عثمان»، پژوهشنامه کلام اسلامی، ش17، صص33-70.
علی صغیر، محمد،(1420ق)، تاریخ القرآن، بیروت: مؤسسه الدراسات.
عینی، محمود بن احمد، (بی­تا)، عمدة القاری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
غانم بن قدروی، حمد،(2003م)، رسم المصحف، بغداد: اللجنة الوطنیة.
غیب هرساوی، حسین،(1422ق)، «خادم الامویین، محمد بن شهاب زهری»، الفکر الاسلامی: ش27، صص179-230.
قرقوتی، حنان،(1427ق)، حول تدوین القرآن الکریم و السنة الشریفة و نظام الحکم، بیروت: الموسسه الجامعیه.
قفطی، علی بن یوسف،(1406ق)، إنباه الرواة على أنباه النحاه، قاهره: دارالفکر العربی.
کردی، محمد طاهر بن عبدالقادر، (1953م)، تاریخ القرآن و غرائب رسمه، مصر: مکتبة الحلبی.
کورانی، علی،(1418ق)، تدوین القرآن، قم: دارالقرآن الکریم.  
لورنس، کریتس، (1399ش)، برساخت گذشته درآمدی بر نظریه تاریخ، ترجمه ماریا ناصر، تهران: سمت.
مامقانی، عبدالله،(1431ق)، تنقیح المقال، قم: مؤسسه آل البیت(ع).
مانزلو، آلن،(1394ش)، واساخت تاریخ، ترجمه حمید مرادی سده، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
محمدی، محمد حسین،(1385ش)، تاریخ قرآن، قم: مرکزجهانی علوم اسلامی.
محیسن، محمد سالم،(1400ق)، فی رحاب القرآن الکریم، قاهره: مکتبه الکلیات الازهریه.
مدرسی طباطبایی، محمد حسین،(1380ش)، «ستیزه­های دیرین درباره تحریف قرآن»، هفت آسمان: ش11، صص41-78.
معارف، مجید،(1383ش)، درآمدی بر تاریخ قرآن، تهران: انتشارات نبأ.
معرفت، محمد هادی،(1428ق)، صیانة القرآن عن التحریف، تهران: انتشارات وزارت خارجه.
مکالا، سی، بی، ین،(1395ش)، بنیادهای علم تاریخ، ترجمه احمد گل محمدی، تهران: نشر نی.
موتسکی، هارالد،(1386ش)، «جمع قرآن»، علوم حدیث: ش44، صص97-126.
مهرابی، محمد،(1397ش)، تأملاتی در تاریخ پژوهی، قم: نشر ادیان.
میرزای نوری، حسین،(بی­تا)، فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب، چاپ سنگی، بی­جا: بی­نا.
میرمحمد زرندی، ابوالفضل،(1420ق)، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
میلادی، ریاض،(2016م)، الکتاب اصلا من اصول التشریع، بیروت: ناشرون مؤمنون بلاحدود.
ناصح، محمد،(1395ش)، «نقش زهری در روایات جمع قرآن»، حدیث پژوهی: ش86، صص167-190.
نبوی رضوی،(1399ش)، «میرزا حسین نوری»، نشریه بهائی شناسی: ش16، صص140-199.
نجار، عبدالامیر،(2013م)، موجز تاریخ القرآن، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
نجارزادگان، فتح­الله،(1424ق)، سلامة القرآن من التحریف، تهران: نشر مشعر.
نمازی شاهرودی، شیخ علی،(1419ق)، مستدرک سفینة البحار، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
نولدکه، تئودور،(2004م)، تاریخ القرآن، بیروت: مؤسسه کونراد.
نووی، یحیی بن شرف،(1407ق)، شرح صحیح مسلم، بیروت: دارالکتاب.
هدایت پناه، محمدرضا،(1388ش)، بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
هلالی، سلیم بن قیس،(1405ق)، کتاب سلیم بن قیس، قم: الهادی. 
یثربی، یحیی،(1383ش)، «نقد ضرورت یا ارزش»، نشریه کتاب نقد: ش33، صص 269-287.