مطالعات قرآن و حدیث
تحلیل دیدگاه ها در تفسیر آیات 6-8 سوره الضحی و چندمعنایی آن با تکیه بر روایات تفسیری
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسندگان
1 دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران.
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران.
3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه یزد، یزد، ایران
چکیده
آیات ششم تا هشتم سوره ضحی در مقام بیان مواهب خاص خداوند بر پیامبر خاتم (ص)، تعدد فهم تفسیرنگاران را به دنبال داشته است. این تنوع و اختلاف برخاسته از واژگان کاربسته، ساختار جملات و البته چندمعنایی آیات سهگانه است. چندمعنایی در آیات، انعکاس قدرت و حکمت خداوند در گزینش واژگان و چینش ساختارهایی است که سبب میشود یک واحد زبانی در یک بار استعمال و در یک متن مشخص از معانی متعدد برخوردار گردد و بتوان همه آن معانی را به عنوان مراد پروردگار پذیرفت. نوشتار حاضر با هدف بررسی تفسیری آیات ششم تا هشتم سوره ضحی در گام اول به تبیین نظرگاه مفسران میپردازد و سپس میکوشد با تحلیل واژگان کاربسته و ساختار جملات و بررسی روایات تفسیری، مناسبت و موافقت این دو را در چندمعنایی آیات به اثبات رساند. نتایج این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است نشان میدهد که روایات تفسیری در وفاق با مفردات و ساخت آیات مورد بحث، مؤید امکان خوانشهای مختلف و فهم معانی متعدد از آنها است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم.
آل غازی، عبدالقادر(۱۳۸2ق)، بیان المعانی، دمشق: مطبعة الترقی.
آلوسی، محمود بن عبدالله(۱۴۱5ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن بابویه، محمد بن علی (۱۳۷8ق)، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران: نشر جهان.
ابن بابویه، محمد بن علی (۱۳۸5ش)، علل الشرایع، قم: کتابفروشی داوری.
ابن بابویه، محمد بن علی (۱۴۰3ق)، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن جزی، محمد بن احمد(۱۴۱6ق)، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: شرکة دارالأرقم.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی(۱۴۲2ق)، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن عاشور، محمد طاهر(۱۴۲0ق)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن عطیه، عبدالحق بن غالب(۱۴۲2ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن فارس، احمد(۱۴۰4ق)، معجم مقاییس اللغة، بیجا: مکتبة الأعلام الاسلامی.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم(۱۴۱1ق)، تفسیر غریب القرآن، بیروت: مکتبة الهلال.
ابن هشام، عبدالملک(بیتا)، السیرة النبویة، بیروت: دارالمعرفة.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی(۱۴۰8ق)، روض الجنان و روح الجنان، مشهد: آستان قدس رضوی.
اسعدی، محمد(۱۳۹4ش)، سایهها و لایههای معنایی، قم: بوستانکتاب.
اشکوری، محمد بن علی(۱۳۷3ش)، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: دفتر نشر داد.
الربیعی، علی عباس سلمان(1439ق)، «بلاغة لغة القرآن الکریم فی سورة الضحی»، المصباح، شماره33، صص145-168.
امیدعلی، احمد؛ خلیلی، فاطمه (1396ش)، «بررسی واژگان چندمعنا و اهمیت آن در ترجمه بر اساس بافت»، مطالعات ادبی متون اسلامی، سال2، شماره8، صص39-60.
بحرانی، هاشم بن سلیمان(1389ش)، ترجمه تفسیر روایی البرهان، ترجمه: رضا ناظمیان و همکاران، تهران: کتاب صبح.
بغوی، حسین بن مسعود(۱۴۲0ق)، معالم التنزیل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بیضاوی، عبدالله بن عمر(۱۴۱8ق)، أنوار التنزیل و اسرار التاویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
پاکتچی، احمد(1397ش)، ترجمه شناسی قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
تستری، سهل بن عبدالله(۱۴۲3ق)، تفسیر التستری، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد(۱۴۱8ق)، تفسیر الثعالبی (جواهر الحسان)، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد(۱۴۲2ق)، الکشف و البیان، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
جرجانی، حسین بن حسن(۱۳۷8ق)، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران: دانشگاه تهران.
جوادی آملی، عبدالله(۱۳۸9ش)، ادب فنای مقربان، قم: نشر إسراء.
حائری طهرانی، علی(۱۳۳8ش)، مقتنیات الدرر، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
حلبی، ابوالفرج(1427ق)، السیرة الحلبیة، بیروت: دارالکتب الاسلامیة.
خازن، علی بن محمد(۱۴۱5ق)، لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت: دارالکتب العلمیة.
خسروانی، علیرضا(۱۳۹0ق)، تفسیر خسروی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
خطیب شربینی، محمد بن احمد(۱۴۲5ق)، السراج المنیر، بیروت: دارالکتب العلمیة.
دشن، زهرا ، و اویسی کامران(1401ق)، «نقد و بررسی وجوه تفسیری آیه هفتم سوره ضحی»، مطالعات تفسیری، سال13، شماره52، صص49-66.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد(۱۴۱2ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالقلم.
رجبی، محمود(۱۳۸8ش)، روششناسی تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
رسعنی، عبدالرزاق(۱۴۲9ق)، رموز الکنوز فی تفسیر الکتاب العزیز، مکه: مکتبة الاسدی.
رضی، محمد بن حسین(1414ق)، نهج البلاغه، قم: هجرت.
زبیدی، محمد مرتضی(۱۴۱4ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.
زحیلی، وهبة (۱۴۱1ق)، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق: دارالفکر.
زمخشری، محمود بن عمر(۱۴۰7ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
زمخشری، محمود بن عمر (۱۴۱7ق)، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیة.
سامرایی، فاضل صالح(۱۳۹2ش)، درآمدی بر تفسیر بیانی قرآن کریم، ترجمه حمیدرضا میرحاجی، تهران: نشر سخن.
سبحانی، جعفر(1385ش)، فروغ ابدیت، قم: بوستان کتاب.
سلطان علی شاه، محمد بن حیدر(۱۴۰8ق)، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
سمرقندی، نصر بن محمد(۱۴۱6ق)، تفسیرالسمرقندی(بحر العلوم)، بیروت: دارالفکر.
سید کریمی حسینی، عباس(۱۳۸2ش)، تفسیر علیین، قم: نشر اسوه.
سید مرتضی(علمالهدی)(۱۴۳1ق)، تفسیر الشریف المرتضی(نفائس التاویل)، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
شاه عبدالعظیمی، حسین(۱۳۶3ش)، تفسیر اثنی عشری، تهران: میقات.
شبر، عبدالله(۱۴۰7ق)، الجوهر الثمین فی الکتاب المبین، کویت: شرکة مکتبة الالفین.
شوکانی، محمد(۱۴۱4ق)، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر.
شیبانی، محمد بن حسن(۱۴۱3ق)، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، قم: نشر الهادی.
صادقی تهرانی، محمد(۱۴۰6ق)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
صدیق حسن خان، محمدصدیق(۱۴۲0ق)، فتح البیان، بیروت: دارالکتب العلمیة.
صفوی، کوروش(۱۳۹7ش)، درآمدی بر معنی شناسی، تهران: انتشارات سوره مهر.
طالقانی، محمد(۱۳۶2ش)، پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، محمد حسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، احمد بن علی(۱۴۰3ق)، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی.
طبرسی، فضل بن حسن(۱۳۷2ش)، مجمع البیان، تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر(1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة.
طریحی، فخرالدین(۱۳۷5ش)، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی.
طنطاوی، محمد(۱۹۹7م)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: نهضة مصر.
طوسی، محمد بن حسن (۱۴۰9ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
طه، حبیب(1352ق)، «تفسیر سورة والضحی شی من سیرته صلی الله علیه و سلم»، مجلة نورالاسلام، شماره33، صص183-193.
طیب، عبدالحسین(۱۳۶9ش)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلام.
طیب حسینی، محمود(۱۳۹5ش)، چندمعنایی در قرآن کریم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه(۱۴۱5ق)، تفسیر نور الثقلین، قم: نشر اسماعیلیان.
عسکری، حسن بن عبدالله(۱۴۰0ق)، الفروق فی اللغة، بیروت: دارالآفاق الجدیدة.
فخررازی، محمد بن عمر(۱۴۲0ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فرات کوفی، فرات بن ابراهیم(1410ق)، تفسیر فرات الکوفی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فضل الله، محمد حسین(۱۴۱9ق)، من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (۱۴۱5ق)، الصافی، تهران: مکتبة الصدر.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (۱۴۱8ق)، الأصفی، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الأعلام الاسلامی.
فیضی، ابوالفیض بن مبارک(۱۴۱7ق)، سواطع الالهام، قم: دار المنار.
فیومی، احمد بن محمد(۱۴۱4ق)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم: مؤسسة دار الهجرة.
قرطبی، محمد بن احمد(۱۳۶4ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن(۲۰۰0م)، لطایف الاشارات، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
قمی نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد(۱۴۱6ق)، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دار الکتبالعلمیة.
کاشانی، فتح الله(۱۴۲3ق)، زبدة التفاسیر، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
کاشانی، فتح الله (۱۳۳6ش)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
کاشفی، حسین بن علی(بیتا)، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، سراوان: کتابفروشی نور.
کلینی، محمد بن یعقوب(۱۴۰7ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
ماتریدی، محمد بن محمد(۱۴۲6ق)، تأویلات اهل السنة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ماوردی، علی بن محمد(بیتا)، النکت و العیون، بیروت: دارالکتب العلمیة.
محمدجعفری، رسول، و محمدی، حسین(1396ش)، «نقد و بررسی روایات اسباب النزول سوره ضحی»، مجله حدیث و اندیشه، شماره23، صص28-46.
مجلسی، محمدباقر(۱۴۰3ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مدرسی، محمد تقی(۱۴۱9ق)، من هدی القرآن، تهران: دار محبیالحسین.
مدنی، محمدحسین(1398ش)، «بررسی تطبیقی آرای مفسران در تبیین مفهوم ضلالت در آیه (وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدى)»، پژوهشهای تفسیر تطبیقی، سال4، شماره9، صص169- 193.
مراغی، احمد مصطفی(بیتا)، تفسیرالمراغی، بیروت: دارالفکر.
مستنبط غروی، مرتضی(۱۳۸1ق)، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، تبریز: شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان.
مصطفوی، حسن(۱۳۶8ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مغنیه، محمد جواد(۱۴۲4ق)، التفسیر الکاشف، دمشق: دارالقلم.
مکارم شیرازی، ناصر(۱۳۷1ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
مهائمی، علی بن احمد(۱۴۰3ق)، تبصیر الرحمن و تیسیر المنان، بیروت: عالم الکتاب.
میبدی، احمد بن محمد(۱۳۷1ش)، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران: امیر کبیر.
نظام الأعرج، حسن بن محمد(1416ق)، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دارالکتب العلمیة.
نکونام، جعفر؛ جلالی شورهدلی، زهرا؛ امین ناجی، محمدهادی(1401ش)، «بازتاب تنگنای مالی پیامبر(ص) در سوره ضحی»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، شماره30، صص31-41.
نهاوندی، محمد(۱۳۸6ش)، نفحات الرحمن، قم: مؤسسة البعثة.
)