ساختار گفتگو محور داستان قرآنی حضرت سلیمان (ع) و ملکه سبا بر اساس نظریه منطق مکالمه‌ای میخائیل باختین

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

معلم، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، ایران، کرمانشاه.

چکیده

قرآن کریم و داستان‌های آن، همچون آیینه تمام نمای حقایق زنده و تاریخی، همواره با اعجاز زبان‌شناسی و بلاغی و همچنین محتوای عبرت‌آموز، عینی و ملموس خود به‌عنوان راهنما و معیارعمل، نسل در نسل برای آدمیان حاوی معانی بلند و عمیق اخلاقی، انسانی، اجتماعی و عرفانی هستند و همچنین با گفتمان‌های برهانی و انذارآلود برای مخاطبان درک بهتری از دین و کاربست راهبردهای عملی آن در ترسیم مسیر اخلاقی انسانیِ زندگیِ روزمره ارائه می‌دهند. استفاده از رویکردهای زبان شناسی نظریه‌های نوین همچون "منطق مکالمه ای" باختین در تجزیه‌وتحلیل متون روایی قرآن کریم از منظر علوم انسانی واجتماعی، منجر به کشف زوایا و ابعاد نوآورانه اینگونه نوشتارها می‌شود. یکی از نمونه‌های بارز این داستان‌ها که درآیات ۲۰ تا ۴۴ سوره مبارکه نمل بیان‌شده، داستان حضرت سلیمان و ملکه سبا است که ابتدا با گفتگوی آن حضرت با هُدهُد در مورد وقایع سرزمین سبا (یمن کنونی) آغازشده و سپس به نامه‌نگاری، دیدار و گفتگو با بلقیس؛ ملکه آن دیار می‌رسد. این داستان در صفحه‌ای از تاریخ روایت می‌شود؛ اما درعین‌حال با مفاهیم زبان‌شناسی، جامعه‌شناختی و همچنین آموزه‌های بلند دینی و عرفانی ارتباط‌عمیقی دارد. داستان‌مذکور بر اساس منطقی گفتگومحور و همچنین اصولی ارزشی، اخلاقی و عبرت‌آموز استوار بوده و شخصیت‌های آن ضمن تعامل و مکالمه با مخاطبان خود، به‌وسیله دلایل استدلالی و برهان عقلانی و گاه با چاشنی انذار و تهدید به تبیین مواضع خود می‌پردازند و همین خصیصه چندصدایی و مکالمه‌ای است که ضرورت بررسی داستان مذکور را بر اساس نظریه "منطق مکالمه‌ای" باختین مشخص می‌کند (مسئله و ضرورت). در همین راستا پژوهش حاضر سعی دارد تا با روش تحلیلی- توصیفی و مطالعه کتابخانه‌ای اجزا و ساختار داستان مذکور را بر اساس مؤلفه‌های پربسامد نظریه مذکور موردبررسی قرارداده و کاربست و میزان تأثیر هرکدام از آن‌ها را تبیین نماید (روش و هدف). یافته‌ها حاکی از آن است که داستان حضرت سلیمان و ملکه سبا از خصائص چهار مؤلفه اساسی منطق مکالمه ای؛ یعنی گفتار دوسویه یا بینامتنیت (التَناص) در دو سطح زبانی و محتوایی، عبارات پرسشی به عنوان ابزاری تحریک آمیز، ادوات دستوری و همچنین دو مفهوم طی الأرض و طرفةالعین به عنوان کرونوتوپ (الزَمکَنَة) برخوردار است (نتایج).

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
احمدی، بابک (1378). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز.
الجبائی، ابوعلی محمد بن عبدالوهاب (1428ق). تفسیر أبی‌علی الجبائی؛ موسوعة تفاسیر المعتزلة. لبنان: بیروت، الطباعة و النشر دار الکتب العلمیة.
امیری، نادر (1396). «زمینۀ فکری و اندیشۀ ادبی میخاییل باختین». مطالعات جامعه شناختی (نامه علوم اجتماعی سابق)، شماره24، صص291-317.
ایازی، سید محمدعلی (1393). «داستان سلیمان و بلقیس و استناد به آن در جهاد ابتدایی». پژوهش‌های قرآنی، سال19، شماره73، صص52-71.
باختین، میخائیل (1378). تخیل مکالمه‌ای؛ جستارهایی درباره زمان. (رؤیا پور آذر، مترجم). تهران: انتشارات نِی.
براتی، حسین؛ پیروز فر، سهیلا (1400). «تحلیل انگاره طیُّ الارض در روایات اسلامی». علوم قرآن و حدیث، سال53، شماره106، صص97-116.
تودوروف، تزوتان (1377). منطق گفتگویی میخائیل باختین. (داریوش کریمی، مترجم). تهران: انتشارات مرکز.
جوادی آملی، عبدالله (1382). سرچشمه اندیشه؛ مجموعه‌ی مقالات و مقدمات قرآنی. قم: نشر اسراء.
حاجی زاده، مهین؛ استادی، محمد؛ احمدی، قادر (1400). «تحلیل زمان روایی داستان حضرت سلیمان (ع) در قرآن کریم بر اساس نظریه ژرار ژنت». فصلنامه مطالعات ادبی متون اسلامی، سال6، شماره23، صص57-75.
رجایی، محمد خلیل (1399). معالم البلاغه؛ معانی، بیان و بدیع. شیراز: دانشگاه شیراز.
رضی، احمد (1389). «منطق ‌الطیر عطار و منطق گفتگویی». متن پژوهی ادبی، سال14، شماره46، صص19-46.
زینی وند، تورج؛ صولتی، سمیه؛ صادقی، شیوا (1397). «واکاوی برساخت گفتمانی داستان حضرت سلیمان(ع) در سورۀ نمل با تکیه بر نشانه‌های معناساز مایکل هلیدی». فصلنامه پژوهش‌های ادبی قرآنی، سال6، شماره4، صص43-73.
ستاری، الهه؛ مجیدی، حسن (1398). «نقد و بررسی خطبه قاصعه نهج‌البلاغه در پرتو نظریه منطق گفتگویی باختین». پژوهشنامه نهج‌البلاغه، سال8، شماره29، صص117-131.
صدقی، حامد؛ گنج خانلو، فاطمه (1395). «تحلیل ساختار روایی داستان حضرت سلیمان(ع) و ملکه سبا بر پایه الگوی روایی گریماس». فصلنامه پژوهش‌های ادبی قرآنی، سال4، شماره3، صص23-46.
طباطبایی، محمد حسین (1974م)، المیزان فی تفسیر القرآن، مجلد 12، بیروت- لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طنطاوی، محمد سید (1996). القصه فی القرآن الکریم. القاهره: نهضة مصر للطباعة و النشر و التوزیع.
طبرسی، امین الاسلام (1426ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مجلد 7، بیروت-لبنان: دار العلوم للتحقیق و الطباعه و النشر و التوزیع.
غلام‌رضایی، علی‌اصغر (1390). درآمدی بر ساختار روایت قصه‌های قرآن. تهران: دانشکده صداوسیما.
غنی پور ملکشاه، احمد؛ محسنی، مرتضی؛ حقیقی، مرضیه (۱۳۹۴). «دگردیسی منطق گفتگویی در اشعار قیصر امین پور؛ از آرمان‌گرایی تا درون‌گرایی»، مجله متن پژوهی، سال۱۹، شماره64، صص۱۶۶-۱۸۸.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420)، التفسیر الکبیر، مجلد7، بیروت - لبنان: دار إحیاء التراث العربی.
قرائتی، محسن (1391). تفسیر نور، تهران: انتشارات درسهایی از قرآن.
محسنی، طاهره (1401). «الگوی ارتباط موثر در سوره مبارکه نمل (مطالعه موردی حضرت سلیمان و ملکه سبا)». مطالعات سبک شناختی قرآن کریم، سال6، شماره2، صص188-210.
محصص، مرضیه (1399). «تحلیلی تربیتی بر کنش‌گفتارهای ملکه‌‌ی سبأ در قرآن». آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث، سال6، شماره1، صص227-240.
معینی علمداری، جهانگیر (1381). «معرفی و نقد کتاب: منطق گفتگویی میخائیل باختین». فصلنامه مطالعات ملی، سال3، شماره12، صص161-175.
مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از همکاران (1386). برگزیده تفسیر نمونه، تنظیم: احمدعلی بابایی. تهران: دارالکتب اسلامیة.
مقدادی، بهرام (1378). فرهنگ اصطلاحات ادبی از افلاطون تا عصر حاضر. تهران: نشر فکر روز.
میریام، معات کاری مونگس (2002). «ملکه سبا و سلیمان در کاوش در شبانی شدن دانش». مجله مطالعات سیاه، سال33، شماره2، صص235-246.
هدائی، علیرضا؛ سلطانی فرد، جواد (1401). «تحلیل انتقادی داستان سلیمان نبی (علیه السلام) و اسبان جهاد». مطالعات قرآن و حدیث، سال15، شماره2، صص213-252.
هولوکوئیست، مایکل، (1395)، مکالمه‌گرایی: میخاییل باختین و جهانش (مهدی امیرخانلو، مترجم). تهران: نشر نیلوفر.