مطالعات قرآن و حدیث
گونهشناسی روایات تأویلی؛ از نظریه تا تطبیق
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه الهیات، دانشکده علوم انسانی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
10.30497/qhs.2025.246130.3942
چکیده
گونهشناسی از مطالعاتی است که در دوره معاصر با گسترش علوم بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. با وجود آثار متعددی که در دهه‌های اخیر درباره گونهشناسی روایات تفسیری نگاشته شده است، تاکنون پژوهش مستقلی از این زاویه به مطالعه روایات تأویلی نپرداخته است. از این رو جستار حاضر با اتخاذ رویکرد قیاسی-استقرائی به بررسی روایات تأویلی پرداخته و تلاش کرده است الگویی مبتنی بر اصول گونهشناسی برای دسته‌بندی این روایات ارائه نماید. در این الگو روایات به لحاظ نوع ارجاع‌دهی به شش گونه تقسیم می‌شوند: «ارجاع به منشأ مفهومی»، «ارجاع به غایت مفهومی»، «ارجاع به مصداق مفهومی»، «ارجاع به منشأ خارجی»، «ارجاع به غایت خارجی» و «ارجاع به مصداق خارجی». پژوهش پس از ارائه الگوی خود، با ذکر مثال‌هایی برای هر کدام از گونه‌های فوق، اعتبار کارکردی الگوی پیشنهادی را نشان می‌دهد و در نهایت با بررسی و نقد آرای شاخص درباره تأویل قرآن اثبات می‌کند که دیدگاه ارائه شده از جامعیت و قدرت تبیینی بیشتری در توصیف و تحلیل روایات تأویلی برخوردار است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم.
آشوری، داریوش، (1392ش)، فرهنگ علوم انسانی، تهران: نشر مرکز.
ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد، (1367ش)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابنبابویه، محمدبن‌على، (1376ش)، الأمالی، تهران: کتابچی.
ابنبابویه، محمدبن‌على، (1398ق)، التوحید، تحقیق: هاشم حسینى، قم: جامعه مدرسین.
ابنبابویه، محمدبن‌على، (1378ق)، عیون أخبار الرضا، تحقیق: مهدی لاجوردى، تهران: نشر جهان.
ابنبابویه، محمدبن‌على، (1395ش)، کمال الدین و تمام النعمة، تهران: اسلامیه.
ابنبابویه، محمدبن‌على، (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: على‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن‌تیمیه، احمدبن‌عبدالحلیم، (بیتا)، الإکلیل فی المتشابه و التأویل، اسکندریه: دارالإیمان.
ابن‌فارس، أحمد‌بن‌فارس، (1404ق)، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ازهری، محمدبن‌احمد، (1421ق)، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
استرآبادى، على، (1409ق)، تأویل الآیات الظاهرة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
بریجانیان، ماری، (1371ش)، فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی، ویراستار: بهاءالدین خرمشاهی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
بیرو، آلن، (1366ش)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: باقر ساروخانی، تهران: کیهان.
پاکتچی، احمد، (1385ش)، «تأویل»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
حلی، حسنبنیوسف، (1363ش)، الجوهر النضید، بی‌جا: بیدار.
خصیبى، حسین‌بن‌حمدان، (1419ق)، الهدایة الکبرى، بیروت: البلاغ.
راد، علی، (1393ش)، «گونهشناسی احادیث تفسیری؛ از نظریه تا تطبیق»، تفسیر اهل بیت(ع)، شماره1.
راد، علی، (1397ش)، گونهشناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق، قم: دارالحدیث.
راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد، (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.
رجبی، محمود و همکاران، (1379ش)، روش شناسی تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
رستم‌نژاد، مهدی، (1388ش)، «گونهشناسی روایات تفسیری»، حسنا، شماره1.
ساروخانی، باقر، (1370ش)، دایره المعارف علوم اجتماعی، تهران: کیهان.
شاکر، محمد کاظم، (1394ش)، اندیشه‌های قرآنی، قم: آیین احمد.
شاکر، محمدکاظم، (1381ش)، روش های تأویل قرآن، قم: بوستان کتاب.
شکاری، شیوا؛ معصوم، وجیهه، (1390ش)، فرهنگ واژگان علوم اجتماعی، چاپ سوم، تهران: جامعه شناسان.
شکرانی، رضا؛ سید ناری، طاهر، (1397ش)، «پژوهشی نو در گونهشناسی مدالیل روایات تفسیری و فواید آن»، حدیث پژوهی، شماره19.
صفار، محمدبن‌حسن، (1404ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
طارمی، حسن، (1380ش)، «تأویل»، دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
طباطبایى، محمدحسین، (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرسى، احمدبن‌على، (1403ق)، الإحتجاج على أهل اللجاج، نشر مرتضى: مشهد.
طبرسى، فضل‌بن‌حسن، (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، (1375ش)، مجمع البحرین، محقق/مصحح: احمد حسینى اشکورى، تهران: مرتضوى.
عیاشى، محمدبن‌مسعود، (1380ق)، تفسیر العیّاشی، تهران: المطبعة العلمیة.
فیومی، أحمدبن‌محمد، (1414ق)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم: دار الهجرة.
فیض کاشانى، محمد، (1415ق)، تفسیر الصافی، تهران: مکتبه الصدر.
قاسم‌پور، محسن، (1382ش)، «نگاهی به روش‌شناسی تفسیر امامان(ع)»، قبسات، شماره29.
قمى، على‌بن‌ابراهیم، (1404ق)، تفسیر القمی، تصحیح: طیّب موسوى جزائرى، قم: دار الکتاب.
قهاری کرمانی، محمدهادی، (1398ش)، «ماهیت تأویل قرآن در آیات و روایات و بررسی دیدگاههای مشهور بر اساس آن»، پژوهشنامه تأویلات قرآنی، شماره3.
قهاری کرمانی، محمدهادی، (1400ش الف)، «گونهشناسی روایات تأویلی سوره نحل درباره امیرمؤمنان(ع)»، پژوهشنامه تأویلات قرآنی، شماره7.
قهاری کرمانی، محمدهادی، (1400ش ب)، «گونهشناسی روایات تأویلی سوره توبه درباره امام امیرالمؤمنین(ع)»، سفینه، شماره73.
قهاری کرمانی، محمدهادی، (1400ش ج)، «گونهشناسی تحلیلی روایات تأویلی سورۀ نمل»، حدیث حوزه، شماره22.
قهاری کرمانی، محمدهادی، (1401ش)، «گونهشناسی تحلیلی روایات تأویلی مرتبط با آیات حج»، میقات حج، شماره119.
کلینى، محمدبن‌یعقوب، (1407ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
کوفى، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، (1410ق)، تحقیق: محمد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی.
کوهی، عادله؛ حجت، هادی؛ فراتی، علی‌اکبر، (1393ش)، «گونهشناسی روایات معناشناخت واژگان قرآنی»، تفسیر اهل بیت(ع)، شماره2.
لطیفی، میثم، (1397ش)، «روش‌شناسی گونهشناسی: رهنمونی بر نظریه‌پردازی در دانش مدیریت»، مطالعات مدیریت دولتی ایران، دوره اول، شماره2.
مجلسى، محمدباقر، (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات (چهارمین کنفرانس تحقیقاتی علوم و مفاهیم قرآن کریم)، (1373ش)، قم: دارالقرآن.
محمدی ری‌شهری، محمد، (1390ش)، درآمدی بر تفسیر جامع روایی، قم: دارالحدیث.
مرادی، محمد، (1395ش)، تأویل در روایت‌های تفسیری، رساله دکتری، دانشگاه قرآن و حدیث.
مظفر، محمدرضا، (1366ش)، المنطق، قم: اسماعیلیان.
معارف، مجید؛ اوجاقلو، ابوالقاسم، (1385ش)، «گونهشناسی تبیین واژگان دینی در روایات معصومان(ع)»، مقالات و بررسی‌ها، شماره79.
معرفت، محمدهادی، (1427ق)، التأویل فی مختلف المذاهب و الآراء، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة.
معرفت، محمدهادى، (1388ش)، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید.
مفید، محمدبن‌محمد، (1413ق)، الإختصاص، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم: الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید.
مهدوی‌راد، محمدعلی، (1382ش الف)، «تفسیر پیامبر»، دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
مهدوی‌راد، محمدعلی، (1382ش ب)، آفاق تفسیر، تهران: هستی‌نما.
مهدوی‌راد، محمدعلی؛ فهمیه حسینی کوهی، (1391ش)، «روش‌شناسی معصومان(ع) در تفسیر لغوی قرآن کریم»، حدیث اندیشه، شماره13.
مهریزی، مهدی، (1389ش)، «روایات تفسیری شیعه گونه شناسی و حجیت»، علوم حدیث، شماره55.
میرزایی، خلیل، (1401ش)، فرهنگ واژگان تخصصی علوم انسانی-اجتماعی، تهران، اندیشه احسان.
نعمانی، محمدبن‌ابراهیم، (1397ق)، الغیبة، تصحیح: على‌اکبر غفارى، تهران: نشر صدوق.
وحدتی شبیری، زینب، (1392ش)، «تحلیل گونهشناسی روایات تفسیری معصومین»، حدیث اندیشه، شماره15.
Bailey, Kenneth D. Typologies and Taxonomies: An Introduction to Classification Techniques (Sage University Paper series on Quantitative Applications in the Social Sciences, series no. 07-102). Thousand Oaks, CA: Sage, 1994.
)