مطالعات قرآن و حدیث
واکاوی ادلّه تحدی به فرازهای مستقل قرآن کریم
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی مراغه، ایران.
10.30497/qhs.2025.248408.4152
چکیده
قرآن کریم برای اثبات حقانیت خود، مخالفان را به مبارزه دعوت کرده است. کَمّیت مبارزه‌طلبی (تحدی) قرآن در آیات متفاوت بوده و گاه به کل قرآن، گاه به ده سوره و گاه به یک سوره واقع شده است. مشهور علما کمینه تحدی را یک سوره اصطلاحی (بین دو بسمله) می‌دانند؛ در حالی که برخی محققان معتقدند مجموعه‌ای از آیات منسجم (حتّی کمتر از یک سوره) می‌تواند مصداق تحدی باشد. پژوهش حاضر در پی تبیین حداقل میزان مبارزه‌طلبی قرآن است که با بررسی ادله و شواهد هر دو دیدگاه و تحلیل انتقادی آنها، از طریق تبیین آیات تحدّی، بررسی آرای مفسران متقدم و معاصر، مطالعه شواهد تاریخی، تحلیل واژگان کلیدی با استفاده از منابع ادبی و لغوی و نقد دلالی و ارزیابی ادله طرفین انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد به‌رغم برخی مستندات نظر مشهور مانند استناد به واژه «سوره» در آیات 38 سوره یونس و 23 سوره بقره، معارضات ذکر شده از سوی معارضان و ادعای اجماع بیشتر علما در طول تاریخ، شواهد نظریه اقلیت اتقان بیشتری دارد. به نظر این گروه، معنای واژه «حدیث»، «قرآن» و «سوره» در آیات تحدی و کاربرد آنها در قرآن، برخی وجوه اعجاز مانند اعجاز غیبی، نزول تدریجی برخی سور، تحدی قرآن به هدایتگری و عدم اختلاف در محتوای قرآن نشان می‌دهد قرآن به تعدادی از آیات متوالی دارای یک موضوع منسجم، بدون شرط رسیدن به حدّ یک سوره اصطلاحی تحدی کرده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم.
ابراهیمی محمدیه، زهرا؛ ایازی، سید محمد علی؛ نکونام، جعفر (1399ش)، «اعجاز تأثیری قرآن با تأکید بر واکاوی «قتلی القرآن» ثعلبی»، پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 41، صص7-30.
ابن ابى زمنین، محمد بن عبدالله (1424ق)، تفسیر ابن ابى زمنین، بیروت: دار الکتب العلمیة / منشورات محمد علی بیضون.
ابن بابویه، محمد بن على (1378ق)، عیون أخبار الرضا علیه السلام، تهران: نشر جهان.
ابن درید، محمد بن حسن (بی‌تا)، جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملایین.
ابن عاشور، محمد بن طاهر (1420ق)، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن عربى، محمد بن على (1422ق)، تفسیر ابن عربى: تأویلات عبد الرزاق، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن عرفه، محمد بن محمد (2008م)، تفسیر ابن عرفة، بیروت: دار الکتب العلمیة - منشورات محمد علی بیضون.
ابن فارس، احمد بن فارس (بی‌تا)، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1407ق)، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة - منشورات محمد علی بیضون.
ابن هشام، عبد الملک بن هشام (بی‌تا)، السیرة النبویة، بیروت: دار المعرفة.
ابو عبیده، معمر بن مثنى (1381ق)، مجاز القرآن، قاهره: مکتبة الخانجی.
ازهرى، محمد بن احمد (بی‌تا)، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
باقلانی، محمد بن طیب (1421ق)، اعجاز القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
بغوى، حسین بن مسعود (1420ق)، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بقاعى، ابراهیم بن عمر (1427ق)، نظم الدرر فى تناسب الآیات و السور، بیروت: دار الکتب العلمیة - منشورات محمد علی بیضون.
بلاذری، احمد بن یحیى (1417ق)، جمل من انساب الأشراف، بیروت: دار الفکر.
بهجت پور، عبدالکریم (1393ش)، همگام با وحی: تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول)، قم: تمهید.
ثعلبى، احمد بن محمد (1422 ق)، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبى، احمد بن محمد (1429 ق)، قتلی القرآن، ریاض: مکتبة العبیکان.
جرجانى، عبدالقاهر بن عبدالرحمن (1430ق)، درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم، عمان: دار الفکر.
جوادی آملی، عبدالله (1381ش)، قرآن در قرآن، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1394ش)، حقیقت و تأثیر اعجاز، قم: اسراء.
جواهری، سید محمد حسن (1395ش)، واکاوی ملاک تحدی در قرآن و نقد منطق تنزلی، پژوهش‌های قرآنی، شماره 79، صص110 - 135.
جواهری، سید محمد حسن (1398ش، الف)، اعجاز بیانی و تأثیری قرآن کریم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
جواهری، سید محمد حسن (1398ش، ب)، اعجاز و تحدی: پاسخ به شبهات، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
خطیب شربینى، محمد بن احمد (1425ق)، تفسیر الخطیب الشربینى المسمى السراج المنیر، بیروت: دار الکتب العلمیة - منشورات محمد علی بیضون.
خلیل، خلیل بن احمد (1409ق)، کتاب العین، قم: هجرت.
خویی، سید ابو القاسم (بی‌تا)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئى.
دینورى، عبدالله بن محمد (1424 ق)، تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم، بیروت: دار الکتب العلمیة - منشورات محمد علی بیضون.
ذهبی، محمد بن احمد (1413ق)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت: دار الکتاب العربى.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت - دمشق: دار القلم - الدار الشامیة.
رامیار، محمود (1379ش)، تاریخ قرآن، تهران: امیر کبیر.
رضوانی، روح‌الله (1391ش)، مبانی کلامی اعجاز قرآن، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص).
زرکشی، محمد بن عبدالله (1410ق)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة.
زمخشرى، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، بیروت: دار الکتاب العربی.
سلامة، محمد علی (2002م)، منهج الفرقان فی علوم القرآن، قاهره: دار نهضة مصر.
سلطان على شاه، سلطان محمد بن حیدر (1408ق)، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
سمرقندى، نصر بن محمد (1416ق)، تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم، بیروت: دار الفکر.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1404ق)، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى (ره).
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1421ق)، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربى.
شاکر، محمد کاظم (1399ش)، رویکردی نو به اعجاز قرآن کریم، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
شریفی نسب، محمد رضا و دیگران (1402ش)، مفهوم شناسی واژه «سوره» در آیات قرآن کریم از دیدگاه مفسران، کتاب قیم، شماره 28، صفحه 233 – 250.
شنقیطى، محمد امین (1427ق)، أضواء البیان فى إیضاح القرآن بالقرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
شیخ زاده، محمد بن مصطفى (1419ق)، حاشیه محیى الدین شیخ زاده على تفسیر القاضى البیضاوى، بیروت: دار الکتب العلمیة - منشورات محمد علی بیضون.
شیخ علوان، نعمة الله بن محمود (1999ق)، الفواتح الإلهیة و المفاتح الغیبیة، قاهره: دار رکابی للنشر.
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد (بی‌تا)، المحیط فی اللغة، بیروت: عالم الکتاب.
صادقى تهرانى، محمد (1406ق)، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم: فرهنگ اسلامى.
صادقى تهرانى، محمد (1419ق)، البلاغ فى تفسیر القرآن بالقرآن، قم: مکتبة محمد الصادقی الطهرانی.
طباطبایى، محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرانى، سلیمان بن احمد (2008 م)، التفسیر الکبیر، اربد: دار الکتاب الثقافی.
طبرسى، احمد بن على (1403ق)، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضى.
طبرسى، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر (1387ق)، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت: دار التراث.
طبرى، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طوسى، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فانی اصفهانی، علی (1411ق)، آراء حول القرآن، بیروت: دار الهادی.
فخر رازى، محمد بن عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
قربانخانی، امید؛ شریفی نسب، حامد؛ طیب حسینی، سید محمود (1398ش)، مفهوم شناسی واژه «حدیث» و «احادیث» در قرآن کریم، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 44، صص137-163.
قطب الدین راوندى، سعید بن هبة الله (1409ق)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف.
قطب، سید (1425ق)، فى ظلال القرآن، بیروت: دار الشروق.
کاشفى، حسین بن على (بی‌تا)، تفسیر حسینی: المواهب العلیه، سراوان: کتابفروشى نور.
مدرسى، محمدتقى (1419ق)، من هدى القرآن، تهران: دار محبی الحسین.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن (1382ش)، دایرة المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب قم
مسلم، مصطفى (1426ق)، مباحث فی إعجاز القرآن، دمشق: دارالقلم.
مصباح یزدی، محمد تقی (1385ش)، قرآن شناسى، قم: مرکز انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله.
معرفت، محمد هادی (1415ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسة النشر الاسلامى.
مقاتل بن سلیمان (1423ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مکارم شیرازى، ناصر و همکاران (1371ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مکى بن حموش (1429ق)، الهدایة إلى بلوغ النهایة، شارجه: جامعة الشارقه.
میبدى، احمد بن محمد (1371ش)، کشف الاسرار و عدة الابرار معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصارى، تهران: امیر کبیر.
نصیری، علی (1375ش)، مرز تحدی، اندیشه حوزه، شماره 5، صص19-40.
نوری، حسین بن محمد تقی (1387ش)، چند نکته در باب تواتر، تحدی و اعجاز قرآن، به کوشش عبدالحسین حائری، نشریه سفینه، شماره 21، صص163-170.
واحدى، على بن احمد (1411ق)، اسباب نزول القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة - منشورات محمد علی بیضون.
وحید شعبان، مروان (1427ق)، الإعجاز القرآنی فی ضوء الاکتشاف العلمی الحدیث، بیروت: دار المعرفة.
هیتو، محمدحسن (1421ق)، المعجزة القرآنیة الإعجاز العلمی و الغیبی، بیروت: موسسة الرساله.
)