تبیین قرآنی-روایی مفهوم حرج و ارتباط آن با رسالت پیامبر(ص) در پرتو آیه دوم سوره اعراف

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته مدرسی قرآن و حدیث، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران.

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران.

10.30497/qhs.2025.247741.4092

چکیده

در قرآن کریم، مفاهیم متضاد ضیق صدر و شرح صدر به پیامبر اکرم(ص) نسبت داده شده است؛ پدیده‌ای که در نگاه نخست با جایگاه رفیع نبوت و مقام عصمت ایشان در تعارض می‌نماید. در تفاسیر، علل ضیق صدر پیامبر(ص) با آراء متکثر و گاه متعارضی تبیین شده‌اند که از فشار کفار و اذیت مشرکان گرفته تا رنج درونی از گمراهی امت را در بر می‌گیرند. این امر، علاوه بر نمایان ساختن پیچیدگی موضوع، فقدان مستندات قطعی و ضرورت بازنگری در تحلیل این مسئله را آشکار می‌سازد. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی و با تلفیق دو رویکرد تفسیر قرآن با قرآن و تفسیر روایی، به تحلیل انتقادی دیدگاه‌های مفسران پرداخته و با استناد به شواهد درون‌متنی و روایات اهل بیت(ع)، تبیینی نو از ماهیت ضیق صدر ارائه می‌دهد. یافته‌های این مطالعه حاکی از آن است که ضیق صدر پیامبر(ص)، نه حاصل ناکامی بیرونی، بلکه برآمده از دغدغه عمیق ایشان نسبت به استمرار جریان هدایت الهی پس از خویش و نگرانی درباره پذیرش ولایت امیرمؤمنان(ع) به‌مثابه نهاد استمرار رسالت بوده است. بر این اساس، ضیق صدر در ساحت نبوی، جلوه‌ای از مسئولیت تاریخی پیامبر(ص) در زمینه‌سازی برای تحقق ولایت حق و حفظ وحدت امت اسلامی تلقی می‌شود. این پژوهش با آشکار ساختن پیوند میان ضیق صدر و مسئله ولایت، نگرشی جدید به اهمیت و پیامدهای آن در چارچوب رسالت پیامبر اکرم(ص) ارائه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن کریم.
ابن بابویه، محمد بن على‏ (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمة، تهران: اسلامیه.
ابن بابویه، محمد بن على‏ (1403ق)، معانی الخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
ابن‌عاشور، محمدطاهر (1420ق)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌عرفه، محمد بن محمد (2008م)، تفسیر إبن عرفة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب (1422ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (1398ق)، تفسیر غریب القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوالسعود، محمد بن محمد (بی‌تا)، تفسیر أبی السعود، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابوحیان، محمد بن یوسف (1420ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.
ازهرى، محمد بن احمد (1421ق)، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
استرآبادی، علی (1409ق) ، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏.
آلوسی، محمود بن عبدالله (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371ق)، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة.
بغوی، حسین بن مسعود (1420ق)، تفسیر البغوی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد (1418ق)، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد (1422ق)، الکشف والبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن (1430ق)، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، عمان-اردن: دار الفکر.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.
زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت: دار الکتب العربی.
طباطبایی، محمد حسین (1352ش)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمان بن احمد (2008م)، التفسیر الکبیر، اربد: دار الکتاب الثقافی.
طبرسی، فضل بن حسن (1408ق)، مجمع البیان، بیروت: دار المعرفة.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
عیاشی، محمد بن مسعود (1380ق)، تفسیر العیاشی، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
فاضل بخشایش، محسن (1401ش)، نظام هندسی سوره انعام، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه معارف اسلامی.
فاضل لنکرانی، محمد (1396ق)، مدخل التفسیر، تهران: مطبعة الحیدری.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراء، یحیی بن زیاد (1980م)، معانی القرآن، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
فراهیدى، خلیل بن احمد (1409ق)، کتاب العین، قم: نشر هجرت.
قمی، علی بن ابراهیم (1404ق)، تفسیر القمی، قم: دار الکتاب.
کیاهراسی‌‌، علی بن محمد (1422ق)، احکام القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
کلینى، محمد بن یعقوب‏ (1407ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
کوفى، فرات بن ابراهیم‏ (1410ق)، تفسیر فرات الکوفی، تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی‏.
ماتریدی، محمد بن محمد (1426ق)، تأویلات اهل السنة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏ (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
مصطفوى، حسن (1430ق)، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، بیروت-قاهره-لندن: دار الکتب العلمیة- مرکز نشر آثار علامه مصطفوی‏.
معرفت، محمدهادی (1380ش)، «کاربرد حدیث در تفسیر»، الهیات و حقوق، شماره 1، صص 142-146.
مکارم شیرازی، ناصر (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
نسفی، عبدالله بن احمد (1416ق)، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دار النفائس.