مطالعات قرآن و حدیث
مصدریابی و اعتبارسنجی حدیث «خیرُ الأمورِ أوسَطُها» در منابع فریقین
نوع مقاله : علمی - مروری
نویسنده
دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بزرگمهر قائنات، قائن، ایران.
10.30497/qhs.2025.247622.4078
چکیده
از جمله احادیث مشهوری که به توصیف عمل صحیح میپردازد، روایت «خیرالأمور أوسطها» است. در این روایت، بهترین کارها، میانه ترینِ آنها معرفی شده است به گونهای که اگر کسی در هر امری، جانب میانه را در میدان عمل حفظ کند، به بهترین نحو وظیفه خویش را در قبال آن به انجام رساندهاست. اِعمال این معیار در برخی امور مانند امور علمی، معرفتی و همچنین فضایل اخلاقی چه در حوزه فردی و چه اجتماعی و حتی سیاسی، با چالشهایی عقلائی و دینی روبروست. به همین منظور پژوهش حاضر به دنبال آن است که هم مصادر اولیه حدیث را بیابید و ریشه تاریخی نقل و انتشار آن را بررسی نماید و هم به اعتبار آن از منظر سندی و متنی بپردازد. این پژوهش برای انجام این مهم منابع شیعه و سنی را مورد بررسی قرار داده است. اولین بار این روایت در قرن دوم توسط منابع اهل سنت به نقل از مطرف بن شخّیر نقل شده است. در منابع شیعی نیز مهمترین منبع، کتاب کافی است که این عبارت را از امام کاظم(ع) در واکنش به یک کنایه پیرامون مرکبی که سوار بودند، نقل کردهاند. تمامی منقولات روایی چه اهل سنت و چه شیعه از منظر سندی ضعیف هستند. وجود این عبارت در مثلی مشهور که برای توصیف بغال به کار رفته این گمانه را تقویت میکند که امام کاظم ـ در فرض صحت صدور حدیث ـ بدون توجه به محتوای سخن نقل شده توسط گوینده کنایه، برای اسکات وی از مثلی مشهور که برای همگان آشنا بوده، استفاده کرده اند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم.
ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمان بن محمد (1419ق)، تفسیرالقرآنالعظیم، تحقیق اسعد محمد طیب، ریاض: مکتبه مصطفی الباز.
ابن ابیشیبه، ابوبکر عبدالله بن محمد (1409ق)، المصنف فی الأحادیث و الآثار، تحقیق کمال یوسف الحوت، ریاض: مکتبه الرشد.
ابن اثیر جزری، ابوالحسن علی بن محمد (1420ق)، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق محمود طناحی، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
ابن اثیر جزری، ابوالحسن علی بن محمد (1420ق)، جامعالأصول، بیروت: دارالفکر.
ابن حبان، محمد (1399ق)، کتاب الثقات، تحقیق حسینابراهیم زهران، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه.
ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین احمدبن علی (1421ق)، نزهه النظر فی شرح نخبه الفکر، دمشق: مطبعه الصباح.
ابن خلکان اربلی، احمدبن محمد (1364ش)، وفیات الأعیان و ابناء الزمان، تحقیق: عباس احسان، قم: نشر شریفرضی.
ابن سعد، ابوعبدالله محمد (1410ق)، الطبقات الکبری، تحقیق محمدعبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن سلام، ابوعبید قاسم (1384ق)، غریب الحدیث، تحقیق محمد عبدالمجیدخان، حیدرآباد: دائرهالمعارفالعثمانیه.
ابن سلام، ابوعبید قاسم (1400ق)، الأمثال، تحقیق عبدالمجید قطامش، دمشق: دارالمأمون للتراث.
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (1404ق)، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین.
ابن شهرآشوب مازندرانی، ابوجعفرمحمدبن علی (1379ش)، مناقب آل ابیطالب، قم: نشر علامه.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (1421ق)، الإستذکار، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن عبد ربه، احمدبن محمد (1404ق)، العقد الفرید، بیروت: دارالکتب .
ابن عساکر دمشقی، ابوالقاسم علی بن حسن (1415ق)، تاریخ مدینه دمشق، بیروت: دارالفکر للطباعه والنشر والتوزیع.
ابن فارس، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، محقق عبدالسلام محمدهارون، قم: مکتب الأعلام الإسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
ابن نعیم، احمد بن عبدالله (1394ق)، حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء، مصر: دارالسعاده.
ابن نعیم، احمد بن عبدالله (1419ق)، معرفه الصحابه، تحقیق عادل بن یوسف الخرازی، ریاض: دارالوطن للنشر.
ابن هشام، عبدالله بن یوسف (1985م)، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، دمشق: دار الفکر.
اربلی، علی بن عیسی (1381ش)، کشف الغمه فی معرفه الائمه، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تبریز: بنیهاشمی.
ازهری، محمد بن احمد (1421ق)، تهذیب اللغه، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین (1414ق)، مقاتل الطالبین، تحقیق: سیداحمد صقر، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
آلبانی، ناصرالدین (1408ق)، ضعیف الجامع الصغیر و زیادته، دمشق: المکتب الإسلامی.
آلبانی، ناصرالدین (1412ق)، سلسله الأحادیث الضعیفه و الموضوعه، ریاض: مکتبه المعارف.
باقلانی، ابوبکر (1997م)، اعجاز القرآن، محقق سیداحمد صغر، مصر: دار المعارف.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1377ق)، التاریخ الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
بغدادی، خطیب (1417ق)، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفیعبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه..
بیهقی، احمد بن حسین (1423ق)، شعب الإیمان، ریاض: مکتبه الرشد للنشر.
بیهقی، احمد بن حسین (1424ق)، السنن الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410ق)، غرر الحکم و درر الکلم، قم: دار الکتاب الإسلامی.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد (1401ق)، التمثیل و المحاضره، تحقیق عبدالفتاح محمدالحلو، بیروت: دارالعربیه للکتاب.
ثقفی، ابراهیم محمد (1395ق)، الغارات، تحقیق جلالالدین محدث، تهران: انجمن آثار علمی.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1418ق)، البغال، بیروت: مکتبه الهلال.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1419ق)، البخلاء، بیروت: مکتبهالهلال.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1423ق)، البیان و التبیین، بیروت: مکتبه الهلال.
جوادی آملی، عبدالله (1386ش)، تفسیر تسنیم، قم: نشر اسراء.
جوهری، ابوالقاسم (1997م)، مسند الموطأ، تحقیق محمد الصغیر، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1404ق)، الصحاح، بیروت: دارالفکر.
حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت.
حصری، ابراهیم بن علی (1417ق)، زهر الآداب و ثمر الألباب، تصحیح یوسف علی طویل، بیروت: دارالجلیل.
حلوانی، حسین بن محمد (1408ق)، نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، قم: مؤسسه امام مهدی.
حموی، یاقوت بن عبدالله (1400ق)، معجمالأدباء، بیروت: دارالفکر.
حمید، أبومحمد عبدالکریم بن صالح (بی‌تا)، إِمْعَانُ النَّظَرِ فی مشروعیة البغض والهجر وإحیاء ما عفا منه واندثر؛ دراسة علمیة فی مشروعیة البغض فی الله والهجر فیه عَزَّ وَجَل، اردن: دار التوحید للنشر.
دینوری، ابن قتیبه (1418ق)، عیون الأخبار، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ذهبی، محمدبن احمد (1414ق)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعب ارناووط، بیروت: مؤسسه الرساله.
زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله (1406ق)، التذکرة فی الأحادیث المشتهره، بیروت: دارالکتب العلمیه.
زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، المستقصی فی أمثال العرب، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سید رضی، محمد بن حسین (1414ق)، نهج‌البلاغه، قم: نشر هجرت.
شیبانی، ابوعبدالله محمد بن حسن (1400ق)، الکسب، تحقیق سهیل زکار، دمشق: انتشارات حرصونی.
شهرستانی، محمدبن عبدالکریم (1993م)، الملل و النحل، تحقیق عبدالأمیر مهنا و علی فاعور، بیروت: دارالمعرفه.
صابری، حسین (1384ش)، تاریخ فرق اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
صدوق (ابن بابویه)، محمد بن علی (1362ش)، الخصال، قم: جامعه مدرسین.
صفدی، خلیل بن ایبک (1401ق)، الوافی بالوفیات، تحقیق هلموت رتیر، بیروت: دارالنشر فرانزشتایر.
صنعانی، ابوابراهیم محمد بن اسماعیل (1433ق)، التَّحبیر لإیضَاح مَعَانی التَّیسیر، ریاض: دار الرشد.
طباطبائی، سیدمحمدحسین (1393ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل بن حسن (1390ق)، اعلام الوری بأعلام الهدی، تهران: انتشارات اسلامیه.
طبرسی، فضل بن حسن (1408ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه.
طبرسی، علی بن حسن (1385ق)، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف: المکتبة الحیدریة.
طبری، محمدبن جریر (1412ق)، جامعالبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
عادل، حداد (1393ش)، دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
عبدی، یموت بن مزرع (1421ق)، الأمالی، تحقیق صالحابراهیم، دمشق: دارالبشائر.
عتر، نورالدین (1412ق)، منهج النقد فی علوم الحدیث، بیروت: دارالفکر المعاصر.
عسکری، ابوهلال (1408ق)، جمهره الأمثال، بیروت: دارالفکر.
عیاشی، محمد بن مسعود (1380ق)، تفسیر العیاشی، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
غزالی، ابوحامد محمد (بی‌تا)، احیاء علوم الدین، بیروت: دارالکتاب العربی.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1415ق)، قاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیه.
فیومی، احمد بن محمد (1414ق)، المصباح المنیر، قم: مؤسسه دار الهجره.
قاضی عیاض، ابوعبدالله محمدبن علی (1407ق)، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، تحقیق اسامه رفاعی، اردن: دارالفیحاء.
کلینی، محمدبن یعقوب (1407ق)، الکافی، تصحیح علیاکبرغفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
لیثی واسطی، علی بن محمد (1376ش)، عیون الحکم والمواعظ، تحقیق حسین حسینی بیرجندی، قم: دارالحدیث.
ماتریدی، ابومنصور (بی‌تا)، التوحید، تحقیق فتحالله خلیف، اسکندریه: دارالجامعات المصریه.
مامقانی، عبدالله (1411ق)، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، تحقیق محمدرضا مامقانی، قم: مؤسسه آل البیت.
ماوردی، ابوالحسن (1986م)، ادب الدنیا و الدین، مصر: دار مکتبه الحیاه.
مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مسعودی، علی بن حسین (1409ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: مؤسسه دار الهجره.
مفید، محمد بن محمد (1413ق)، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم: کنگره شیخمفید.
مفید، محمد بن محمد (1413)، الأمالی، قم: کنگره شیخ مفید.
مکارم شیرازی، ناصر (1374ش)، تفسیر نمونه، قم: دار الکتب الإسلامیه.
میدانی، احمد بن محمد (1425ق)، مجمع الأمثال، تحقیق نعیم زرزور، بیروت: دارالکتب العلمیه.
نفیسی، شادی (1382ش)، درایه الحدیث؛ بازپژوهی مصطلحات حدیثی در نگاه فریقین، تهران: انتشارات سمت.
نوری، میرزاحسین (1408ق)، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آلالبیت.
)