مطالعات قرآن و حدیث
اصالت سنجی روایت نبوی «برتری پیامبرخاتم و آل او بر پیامبران»
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.
چکیده
برتری رسول اکرم(ص) بر پیامبران پیشین از عقاید اجماعی مسلمانان است. امامیه بر اساس نصوص متعدد به افضلیت اهلبیت(ع) بر سایر پیامبران نیز باور دارد. برخی منابع متأخر امامیه در تبیین برتری پیامبر و آل او، به روایتی نبوی در امالی ابنبابویه استناد جستهاند که از گفتگوی رسول خدا(ص) و فردی یهودی درباره تفاضل حضرت محمد(ص) و حضرت موسی(ع) خبر میدهد. نوشتار حاضر امکان صدور این روایت از پیامبراکرم را با کاربست روشهای نقد متن میسنجد. اصالت ساختار روایت برپایه مشابهیابی بخشهای قابل تجزیه روایت در تراث اسلامی موجودِ کهن‌تر از امالی صورت گرفته و برآیند آن امکان وامگیری دو بخش پایانی روایت از منابع پیشین بر پایه شباهت لفظی، معنایی و اسلوب بیانی است. اصالت محتوای روایت نیز بنابر میزان فراوانی مفاهیم محوری روایت در مجموعه روایات منسوب به حضرت محمد(ص) بررسی شده و رهاورد آن تقویت انتساب مضمون بخش پایانی روایت به پیامبر اکرم(ص) است. از این رو، صدور روایت در قالب کنونی و انتساب برخی مضامین مندرج در متن به پیامبر اکرم(ص) تردید برانگیز است. با این حال، نوشتار حاضر احتمال عرضه این مضامین و آموزههای مبتنی بر آن را از جانب سایر معصومان نفی نمیکند و نقد روایت یاد شده به معنای انکار آموزه افضلیت رسول خاتم و آل او نیست.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم.
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، (بی تا)، علل الحدیث، تحقیق محبالدین الخطیب، بیروت: دارالمعرفة.
ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد، (1409ق)، المصنف فی الاحادیث و الآثار، تحقیق کمال یوسف الحوت، ریاض: مکتبه الرشد.
ابن ابی عاصم، عمرو، (1400ق)، السنة، تحقیق محمد ناصرالدین الألبانی، بیروت: دارالنشرالمکتب الإسلامی.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1378ق)، عیون أخبار الرضا(ع)، تحقیق مهدى لاجوردى، تهران: نشر جهان.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1381ش)، کتاب النبوه، جمعه مؤسسه الضحی الثقافیه، تهران: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی مؤسسه الطباعه و النشر.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح على اکبر غفارى، تهران: اسلامیه.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1403ق)، معانی الأخبار، تصحیح على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1414ق)، الاعتقادات، قم : المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1435ق)، الامالی، تهران: مؤسسه البعثه.
ابن حماد، نعیم، (1412ق)، الفتن، تحقیق سمیر امین الزهیری، قاهره: مکتبه التوحید.
ابن حنبل، احمد بن محمد، (1416ق)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق شعیب ارنووط و دیگران، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن داود طیالسی، سلیمان، (بیتا)، مسند أبی داود الطیالسی، بیروت: دارالمعرفة.
ابن سلام، أبیعبید قاسم، (1384ق)، غریب الحدیث، تحقیق محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة.
ابن شاذان، فضل، (1363ش)، الإیضاح، تحقیق جلالالدین أرموی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ابن شاهین، عمر، (1404ق)، تاریخ أسماء الثقات، تحقیق صبحی السامرائی، تونس: دارالسلفیة.
ابن ضریس، محمد بن ایوب، (1408ق)، فضائل القرآن و ما أنزل من القرآن بمکة و ما أنزل بالمدینة، تصحیح عروه بدیر، دمشق: دارالفکر.
ابن عبدالبر، یوسف، (1412ق)، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل.
ابن عقده کوفى، احمد بن محمد، (1424ق)، فضائل أمیر المؤمنین، تحقیق عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، قم: دلیل ما.
ابن غضائری، احمد بن حسین، (1422ق)، الرجال، تحقیق محمدرضا حسینى جلالى، قم: موسسه علمى فرهنگى دارالحدیث.
ابن قانع، عبدالباقی، (1418ق)، معجم الصحابة، تحقیق صلاح بن سالم المصراتی، مدینه: مکتبة الغرباء الأثریة.
ابن ماجه، محمد بن یزید، (1418ق)، سنن، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت: دارالجیل.
ابن منبه، همام، (1407ق)، صحیفه همام بن منبه، تحقیق علی حسن علی عبدالحمید، بیروت: المکتب الاسلامی دار عمار.
ابوداود، سلیمان بن اشعث، (1408ق)، المراسیل، تحقیق شعیب الأرناؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابوداود، سلیمان بن اشعث، (1420ق)، سنن أبی داود، تحقیق سید محمد سید و دیگران، قاهره: دارالحدیث.
ابویعلى، احمد بن علی، (1412ق)، مسند أبی یعلى، تحقیق حسین سلیم أسد، دمشق: دار المأمون للتراث.
احسائی، احمد بن زین العابدین، (1424ق)، شرح الزیاره الجامعه الکبیره، بیروت: دار المفید.
اربلى، على بن عیسى، (1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تصحیح هاشم رسولى محلاتى، تبریز: بنىهاشمى.
ازدی، معمر بن راشد، (1403ق)، الجامع، تحقیق حبیب الأعظمی (ملحق بکتاب المصنف للصنعانی)، بیروت: المکتب الإسلامی.
استرآبادی، یوسف بن محمد، (1390ش)، فوحات القدس، قم: حبیب.
استرآبادى، على، (1409ق)، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، تصحیح حسین استاد ولی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
اسماعیلی یزدی، عباس، (1428ق)، ینابیع الحکمه، قم: مسجد جمکران.
انصاری، حسن، (1396ش)، جستارهای تاریخی درباره تشیع، تهران: حکمت.
بحرانى، سید هاشم، (1374ش)، البرهان فی تفسیر القرآن، تصحیح قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم: مؤسسه بعثه.
بحرانى، سید هاشم، (1422ق)، غایة المرام وحجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص والعام، تحقیق علی عاشور، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
برقى، احمد بن محمد بن خالد، (1371ق)، المحاسن، تحقیق جلالالدین محدث، قم: دارالکتب الإسلامیة.
بروجردى، حسین بن رضا، (1416ق)، تفسیر الصراط المستقیم، تحقیق غلامرضا بروجردى، قم: انصاریان.
بروجردی، حسین، (4091ق)، جامع أحادیث الشیعة، قم: مهر.
پاکتچی، احمد، (1391ش)، نقد متن، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
تجلیل تبریزی، ابوطالب، (1432ق)، معجم المحاسن و المساوی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری، (1409ق)، تصحیح مدرسه امام مهدى، قم: مدرسة الإمام المهدی.
تویسرکانی، محمدنبی بن احمد، (1413ق)، لئالی الاخبار، قم: العلامه.
جصاص، احمد بن علی، (1405ق)، الفصول فی الأصول، تحقیق عجیل جاسم النمشی، بیجا، بینا.
جمعی از نویسندگان، (1389ش)، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان، مقاله «گونهشناسی اندیشه منجی موعود در قرآن و سنت نبوی»، محمدحسن محمدی مظفر، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
جمعی از نویسندگان، (1397ش)، رویکردهای نوین در حدیث پژوهی شیعه، «روش تاریخ‌گذاری اسناد ـ متن با توجه به حلقه مشترک پژوهش موردی روایات آخرالزمان»، اندریاس گورکه، ترجمه سعید شفیعی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
جواد عباس، کربلایی، (بیتا)، الانوار الساطعه فی شرح الزیاره الجامعه، قم: دارالحدیث.
حر عاملى، محمد بن حسن، (1409ق)، وسائل الشیعة، تحقیق مؤسسة آل البیت، قم: مؤسسة آل البیت
حسین، جاسم، (1377ش)، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه محمدتقی آیت اللهی، تهران: امیرکبیر.
حسینی اشکوری، علی، (1428ق)، دررالتاج و التاج، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
حسینی رضوی، ولی بن نعمه الله، (1380ش)، رساله منهاج الحقّ و الیقین فی تفصیل علیّ امیر المؤمنین على سائر الأنبیاء و المرسلین در میراث حدیث شیعه، تحقیق عبدالله غفرانی، قم: دارالحدیث.
حویزى، عبد على بن جمعه، (1415ق)، تفسیر نورالثقلین، تصحیح هاشم رسولى، قم: اسماعیلیان.
خطیب بغدادی، أحمد بن علی، (1407ق)، موضح أوهام الجمع والتفریق، تحقیق عبد المعطی أمین قلعجی، بیروت: دار المعرفة.
خطیب بغدادی، أحمد بن علی، (1417ق)، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفى عبد القادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
خواجوئی، محمداسماعیل، (1426ق)، الرسائل الاعتقادیه، تحقیق مهدی رجائی، قم: مؤسسه عاشوراء.
دارقطنی، علی بن عمر، (1405ق)، العلل الواردة فی الأحادیث النبویة، تحقیق محفوظ الرحمن زین الله السلفی، ریاض: دارطیبة.
دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، (1407ق)، سنن الدارمی، تحقیق فواز احمد زمرلی و دیگران، بیروت: دارالکتاب العربی.
راد، علی، (1393ش)، «حدیث لاتفضلونی علی موسی؛ رویکردها و نظریه معیار»، علوم حدیث، ش72.
راد، علی، (1394ش)، «روایات تفاضل یونس و یحیی؛ تعارض و راهکارها»، علوم حدیث، ش76.
راد، علی، (1395ش)، غرر قرآن از نظریه تا تفسیر، قم: دارالحدیث.
راد، علی، (1397ش)، «قرآن و آموزه تفضیل پیامبران؛اسلوب، زمینهها و ماهیت»، قرآنشناخت، ش21.
راد، علی؛ عطایی نظری، پریسا (1399ش)، «اعتبارسنجی روایت «توبه آدم با توسل به پنج تن» و پیوند آن با عقاید زیدیه»، مطالعات فهم حدیث، س 7، ش13.
راد، علی؛ ولایتی، مریم، (1395ش)، «گفتمانکاوی تفسیر شیعه در کوفه؛ اصبغ و گفتمان امامت وصایتی»، مطالعات قرآن و حدیث، ش19.
رویانی، محمد بن هارون، (1416ق)، مسند الرویانی، تحقیق أیمن علی أبویمانی، قاهره: مؤسسة قرطبة.
زبیدى، ماجد ناصر،(1428ق)، التیسیر فی التفسیر للقرآن بروایة أهل البیت، بیروت: دارالمحجة البیضاء.
سبحانی، جعفر، (1385ش)، الایمان و الکفر فی الکتاب و السنه، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
سبزواری، هادی بن مهدی، (1376ش)، رسائل حکیم سبزواری، تصحیح جلالالدین آشتیانی، تهران: اسوه.
سند، محمد، (1426ق)، التوسل عباده توحیدیه، تقریر محمد عیسی آل مکباس، بیروت: منشورات مکتبه سعید بن جبیر.
سند، محمد، (1429ق)، دعوی السفاره فی الغیبه الکبری، قم: بقیه العتره.
شبر، عبدالله، (1407ق)، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: شرکة مکتبة الالفین.
شعیری، محمد بن محمد، (بیتا)، جامع الأخبار، نجف: مطبعة حیدریة.
شوشترى، محمد تقى، (بیتا)، الأخبار الدخیلة، تعلیق علی اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق.
صادقی تهرانی، محمد، (1393ش)، التفسیر الموضوعی الفرقان، قم: شکرانه.
صادقی، مصطفی، (1382ش)، «الفتن ابن حماد؛ قدیمیترین کتاب در مهدویت»، آینه پژوهش، ش84.
صافی گلپایگانی، لطفالله، (1380ش)، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، قم: مکتب آیه الله الصافی.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، (1403ق)، المصنف، تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت: المکتب الاسلامی.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، (1410ق)، تفسیر القرآن، تحقیق مصطفی مسلم محمد، ریاض: مکتبه الرشد.
طباطبائی، محمدحسین، (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمان بن أحمد، (1404ق)، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبدالمجید السلفی، موصل: مکتبة الزهراء.
طبرانی، سلیمان بن أحمد، (1417ق)، مسند الشامیین، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت: مؤسسة الرسالة.
طبرسى، احمد بن على، (1403ق)، الإحتجاج على أهل اللجاج، تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضى.
طبرى، محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة.
طبسی نجفی، محمدرضا، (1385ش)، الشیعه و الرجعه، تصحیح عمادالدین طبسی، نجف: مطبعه الآداب.
طوسی، محمد بن حسن، (1390ق)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تحقیق حسن خرسان، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن، (1420ق)، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، تحقیق عبدالعزیز طباطبایى، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.
عاشور، علی، (1427ق)، موسوعه اهل البیت، بیروت: دار نظیر عبود.
علم الهدی، سید مرتضی، (1410ق)، الشافی فی الإمامة، تحقیق عبدالزهراء حسینى، تهران: مؤسسة الصادق.
علوی گرگانی، محمدعلی (1431ق)، لئالی الاصول، قم: دارالتفسیر.
عیاشى، محمد بن مسعود، (1380ق)، تفسیر العیاشی، تحقیق: هاشم رسولى، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
فتال نیشابورى، محمد بن احمد، (1375ش)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم: انتشارات رضى.
فخر رازى، محمد بن عمر، (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، تحقیق دار احیاء التراث العربى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراهانی، علیرضا، (1427ق)، الادعیه الماثوره المشترکه، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
فلسفی، یحیی، (1431ق)، قدوه التفاسیر فی المأثور عن خاتم الانبیاء والمرسلین، تحقیق سلام تمیمی و صباح ربیعی، بیروت: مؤسسه البلاغ.
فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى (1415ق)، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران: مکتبه الصدر.
قمى، على بن ابراهیم، (1404ق)، تفسیر القمی، تصحیح طیّب موسوى جزائرى، قم: دارالکتاب.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، (1368ش)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهى، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
قندهاری، محمد، (1398ش)، بازشناسی هویت تاریخی سلیم بن قیس هلالی، پایان نامه ارشد، قم: دانشکده الهیات، پردیس فارابی دانشگاه تهران.
کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، (بیتا)، کشف الغطاء عن مبهمات شریعه الغراء، اصفهان: مهدوی.
کرکی، حسین بن حسن، (1421ق)، دفع المناواة عن التفضیل والمساواة، تحقیق مهدی رجائی، قم: مکتبه الامین.
کوفی، فرات بن ابراهیم، (1410ق)، تفسیر فرات الکوفی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
کلینى، محمد بن یعقوب، (1429ق)، الکافی، قم: دارالحدیث.
گرامی، محمدهادی، (1396ش)، مقدمهای بر تاریخنگاری انگارهای و اندیشهای، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
گرنهزاده، فاضل؛ قیومزاده، محمود، (1394ش)، «بررسی منزلت انبیاء و ائمه(ص) از منظر سه فرقه شیعی امامیه، زیدیه، اسماعیلیه»، شیعه پژوهی، ش4.
لواسانی، سید محمدرضا، (1399ش)، «تجمیع اخبار اخلاقی در حدیث یا اباذر»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، س26، ش67.
مجلسی، محمدتقی، (1383ش)، رساله شرح خطبه البیان در میراث حوزه اصفهان، گردآوری احمد سجادی و دیگران، قم: مؤسسه الزهرا(س).
مجلسى، محمد باقر، (1382ش)، عین الحیاة، تحقیق مهدی رجائی، قم: انوارالهدی
مجلسى، محمد باقر، (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار(ع)، تحقیق جمعى از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی
محمد بن عمرو، عقیلی، (1418ق)، الضعفاء الکبیر، تحقیق عبد المعطی أمین قلعجی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
محمدی ری شهری، محمد، (1342ق)، موسوعه معارف الکتاب و السنه، بیروت: دارالحدیث.
محمدی ری شهری، محمد، (1386ش)، حکمتنامه پیامبر اعظم، قم: دارالحدیث.
مددی، سید احمد، (1393ش)، نگاهی به دریا، قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه.
مسلم بن حجاج، (1412ق)، الجامع الصحیح، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقى، قاهره: دارالحدیث.
معرفت، محمدهادى، (1387ش)، التفسیر الأثری الجامع، قم: التمهید.
مفید، محمدبن محمد، (1413ق)، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
مقدسی، یوسف بن یحیى، (1399ق)، عقد الدررفی أخبار المنتظر، تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره: مکتبة عالم الفکر.
مکی، محمد بن علی، (1417ق)، قوت القلوب فى معاملة المحبوب، تحقیق باسل عیون السود، بیروت: دارالکتب العلمیة.
موسسه الامام الهادی، (1391ش)، دعاء الندبه و توثیقه من الکتاب و السنه، قم: پیام امام هادی.
نجفی رازی، ابوالحسن، (1381ش)، مجمع النورین و ملتقی البحرین، تحقیق حسین جعفری، قم: آل عبا.
نصراوی، محمد؛ گرامی، سید محمد هادی، (1396ش)، «کاربست گفتمانکاوی تاریخی در مطالعات تاریخ اندیشه: گفتمان محمد(ص) پس از واقعه عاشورا به مثابه یک نمونه»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی، ش1، دوره3.
نعمانی، محمد بن ابراهیم ،(1397ق)، الغیبة، تصحیح على اکبر غفارى، تهران: نشر صدوق.
نقوی قائنی، محمدتقی، (1378ش)، شرح زیارت جامعه کبیره، تهران: مؤسسه الصادق(ع).
نهاوندى، محمد، (1386ش)، نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن، قم: موسسة البعثة.
هلالى، سلیم بن قیس، (1405ق)، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمد انصارى زنجانى، قم: الهادى.
همتیان، علی اصغر، (1390ش)، شرح فراق، قم: مرکز تخصصی مهدویت.
Sadeghi, Behnam, (2010), ‘The Travelling Tradition Test: A Method for Dating Traditions’, Der Islam, No: 85.
)