اصالت سنجی روایت نبوی «برتری پیامبرخاتم و آل او بر پیامبران»

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.‏

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران. ‏

چکیده

برتری رسول اکرم(ص) بر پیامبران پیشین از عقاید اجماعی مسلمانان است. امامیه بر اساس نصوص متعدد به افضلیت اهل‏بیت(ع) بر سایر پیامبران نیز باور دارد. برخی منابع متأخر امامیه در تبیین برتری پیامبر و آل او، به روایتی نبوی در امالی ابن‏بابویه استناد جسته­اند که از گفتگوی رسول خدا(ص) و فردی یهودی درباره تفاضل حضرت محمد(ص) و حضرت موسی(ع) خبر می‏دهد. نوشتار حاضر امکان صدور این روایت از پیامبراکرم را با کاربست روش­های نقد متن می­سنجد. اصالت ساختار روایت برپایه مشابه­یابی بخش­های قابل تجزیه روایت در تراث اسلامی موجودِ کهن‌تر از امالی صورت گرفته و برآیند آن امکان وام­گیری دو بخش پایانی روایت از منابع پیشین بر پایه شباهت لفظی، معنایی و اسلوب بیانی است. اصالت محتوای روایت نیز بنابر میزان فراوانی مفاهیم محوری روایت در مجموعه روایات منسوب به حضرت محمد(ص) بررسی شده و رهاورد آن تقویت انتساب مضمون بخش پایانی روایت به پیامبر اکرم(ص) است. از این رو، صدور روایت در قالب کنونی و انتساب برخی مضامین مندرج در متن به پیامبر اکرم(ص) تردید برانگیز است. با این حال، نوشتار حاضر احتمال عرضه این مضامین و آموزه­های مبتنی بر آن را از جانب سایر معصومان نفی نمی­کند و نقد روایت یاد شده به معنای انکار آموزه افضلیت رسول خاتم و آل او نیست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن ­ابی­ حاتم، عبدالرحمن بن محمد، (بی تا)، علل الحدیث، تحقیق محب­الدین الخطیب، بیروت: دارالمعرفة.
ابن ابی ­شیبه، عبدالله بن محمد، (1409ق)، المصنف فی الاحادیث و الآثار، تحقیق کمال یوسف الحوت، ریاض: مکتبه الرشد.
ابن ابی ­عاصم، عمرو، (1400ق)، السنة، تحقیق محمد ناصرالدین الألبانی، بیروت: دارالنشرالمکتب الإسلامی.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1378ق)،‏ عیون أخبار الرضا(ع)، تحقیق مهدى‏ لاجوردى، تهران‏: نشر جهان‏.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1381ش)، کتاب ­النبوه، جمعه مؤسسه الضحی الثقافیه، تهران: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی مؤسسه الطباعه و النشر.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح على اکبر غفارى، تهران‏: اسلامیه‏.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1403ق)، معانی الأخبار، تصحیح على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1414ق)، الاعتقادات، قم : المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1435ق)، الامالی، تهران: مؤسسه البعثه.
ابن حماد، نعیم، (1412ق)، الفتن، تحقیق سمیر امین الزهیری، قاهره: مکتبه التوحید.
ابن حنبل، احمد بن محمد، (1416ق)، مسند الإمام أحمد بن حنبل‏، تحقیق شعیب‏ ارنووط و دیگران، بیروت:‏ مؤسسة الرسالة.
ابن داود طیالسی، سلیمان، (بی­تا)، مسند أبی داود الطیالسی، بیروت: دارالمعرفة.
ابن سلام، أبی­عبید قاسم، (1384ق)، غریب الحدیث، تحقیق محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة.
ابن شاذان، فضل، (1363ش)، الإیضاح، تحقیق جلال­الدین أرموی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ابن ­شاهین، عمر، (1404ق)، تاریخ أسماء الثقات، تحقیق صبحی السامرائی، تونس: دارالسلفیة.
ابن ضریس، محمد بن ایوب، (1408ق)، فضائل القرآن و ما أنزل من القرآن بمکة و ما أنزل بالمدینة، تصحیح عروه بدیر، دمشق: دارالفکر.
ابن عبدالبر، یوسف، (1412ق)،  الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل. 
ابن عقده کوفى، احمد بن محمد، (1424ق)، فضائل أمیر المؤمنین، تحقیق عبدالرزاق محمد حسین‏ حرزالدین، قم‏: دلیل ما.
ابن غضائری، احمد بن حسین‏، (1422ق)، الرجال، تحقیق محمدرضا حسینى جلالى، قم: موسسه علمى فرهنگى دارالحدیث.
ابن قانع، عبدالباقی، (1418ق)، معجم الصحابة، تحقیق صلاح بن سالم المصراتی، مدینه: مکتبة الغرباء الأثریة.
ابن ماجه، محمد بن یزید، (1418ق)، سنن، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت‏: دارالجیل.‏
ابن منبه، همام، (1407ق)، صحیفه همام بن منبه، تحقیق علی حسن علی عبدالحمید، بیروت: المکتب الاسلامی دار عمار.
ابوداود، سلیمان بن اشعث، (1408ق)، المراسیل، تحقیق شعیب الأرناؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابوداود، سلیمان بن اشعث، (1420ق)، ‏سنن أبی داود، تحقیق سید محمد سید و دیگران، قاهره‏: دارالحدیث‏.
ابویعلى، احمد بن علی، (1412ق)، مسند أبی یعلى، تحقیق حسین سلیم أسد، دمشق: دار المأمون للتراث.
احسائی، احمد بن زین العابدین، (1424ق)، شرح الزیاره الجامعه الکبیره، بیروت: دار المفید.
اربلى، على بن عیسى، (‏1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تصحیح هاشم‏ رسولى محلاتى، تبریز: بنى­هاشمى.‏
ازدی، معمر بن راشد، (1403ق)، الجامع، تحقیق حبیب الأعظمی (ملحق بکتاب المصنف للصنعانی)، بیروت: المکتب الإسلامی.
استرآبادی، یوسف بن محمد، (1390ش)، فوحات القدس، قم: حبیب.
استرآبادى، على، (1409ق)، ‏تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، تصحیح حسین استاد ولی، قم‏: مؤسسة النشر الإسلامی‏.
اسماعیلی یزدی، عباس، (1428ق)، ینابیع الحکمه، قم: مسجد جمکران.
انصاری، حسن، (1396ش)، جستارهای تاریخی درباره تشیع، تهران: حکمت.
بحرانى، سید هاشم، (1374ش)، ‏البرهان فی تفسیر القرآن‏، تصحیح قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم: مؤسسه بعثه.‏
بحرانى، سید هاشم، (1422ق)، غایة المرام وحجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص والعام، تحقیق علی عاشور، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
برقى، احمد بن محمد بن خالد، (1371ق)، المحاسن‏، تحقیق جلال­الدین‏ محدث، قم‏: دارالکتب الإسلامیة.
بروجردى، حسین بن رضا، (1416ق)، تفسیر الصراط المستقیم، ‏تحقیق غلامرضا بروجردى، قم: انصاریان‏.
بروجردی، حسین، (4091ق)، جامع أحادیث الشیعة، قم: مهر.
پاکتچی، احمد، (1391ش)، نقد متن، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
تجلیل تبریزی، ابوطالب، (1432ق)، معجم المحاسن و المساوی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری، (1409ق)، تصحیح مدرسه امام مهدى، قم: مدرسة الإمام المهدی.
تویسرکانی، محمدنبی بن احمد، (1413ق)، لئالی الاخبار، قم: العلامه.
جصاص، احمد بن علی، (1405ق)، الفصول فی الأصول، تحقیق عجیل جاسم النمشی، بی­جا، بی­نا.
جمعی از نویسندگان، (1389ش)، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان، مقاله «گونه­شناسی اندیشه منجی موعود در قرآن و سنت نبوی»، محمدحسن محمدی مظفر، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
جمعی از نویسندگان، (1397ش)، رویکردهای نوین در حدیث پژوهی شیعه، «روش تاریخ‌گذاری اسناد ـ متن با توجه به حلقه مشترک پژوهش موردی روایات آخرالزمان»، اندریاس گورکه، ترجمه سعید شفیعی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
جواد عباس، کربلایی، (بی­تا)، الانوار الساطعه فی شرح الزیاره الجامعه، قم: دارالحدیث.
حر عاملى، محمد بن حسن‏، (1409ق)، وسائل الشیعة، تحقیق مؤسسة آل البیت، قم: مؤسسة آل البیت
حسین، جاسم، (1377ش)، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه محمدتقی آیت اللهی، تهران: امیرکبیر.
حسینی ­اشکوری، علی، (1428ق)، دررالتاج و التاج، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
حسینی ­رضوی، ولی بن نعمه الله، (1380ش)، رساله منهاج الحقّ و الیقین فی تفصیل علیّ امیر المؤمنین على سائر الأنبیاء و المرسلین در میراث حدیث شیعه، ‏تحقیق عبدالله غفرانی، قم: دارالحدیث.
حویزى، عبد على بن جمعه، (1415ق)، ‏تفسیر نورالثقلین، ‏تصحیح هاشم ‏رسولى، قم: اسماعیلیان.‏
خطیب بغدادی، أحمد بن علی، (1407ق)، موضح أوهام الجمع والتفریق، تحقیق عبد المعطی أمین قلعجی، بیروت: دار المعرفة.
خطیب بغدادی، أحمد بن علی، (1417ق)، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفى عبد القادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
خواجوئی، محمداسماعیل، (1426ق)، الرسائل الاعتقادیه، تحقیق مهدی رجائی، قم: مؤسسه عاشوراء.
دارقطنی، علی بن عمر، (1405ق)، العلل الواردة فی الأحادیث النبویة، تحقیق محفوظ الرحمن زین الله السلفی، ریاض: دارطیبة.
دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، (1407ق)، سنن الدارمی، تحقیق فواز احمد زمرلی و دیگران، بیروت: دارالکتاب العربی.
راد، علی، (1393ش)، «حدیث لاتفضلونی علی موسی؛ روی­کردها و نظریه معیار»، علوم حدیث، ش72.
راد، علی، (1394ش)، «روایات تفاضل یونس و یحیی؛ تعارض و راه­کارها»، علوم حدیث، ش76.
راد، علی، (1395ش)، غرر قرآن از نظریه تا تفسیر، قم: دارالحدیث.
راد، علی، (1397ش)، «قرآن و آموزه تفضیل پیامبران؛اسلوب، زمینه­ها و ماهیت»، قرآن­شناخت، ش21.
راد، علی؛ عطایی نظری، پریسا (1399ش)، «اعتبارسنجی روایت «توبه آدم با توسل به پنج تن» و پیوند آن با عقاید زیدیه»، مطالعات فهم حدیث، س 7، ش13.
راد، علی؛ ولایتی، مریم، (1395ش)، «گفتمان­کاوی تفسیر شیعه در کوفه؛ اصبغ و گفتمان امامت وصایتی»، مطالعات قرآن و حدیث، ش19.
رویانی، محمد بن هارون، (1416ق)، مسند الرویانی، تحقیق أیمن علی أبویمانی، قاهره: مؤسسة قرطبة.
زبیدى، ماجد ناصر،(1428ق)، التیسیر فی التفسیر للقرآن بروایة أهل البیت، بیروت: دارالمحجة البیضاء.
سبحانی، جعفر، (1385ش)، الایمان و الکفر فی الکتاب و السنه، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
سبزواری، هادی بن مهدی، (1376ش)، رسائل حکیم سبزواری، تصحیح جلال­الدین آشتیانی، تهران: اسوه.
سند، محمد، (1426ق)، التوسل عباده توحیدیه، تقریر محمد عیسی آل مکباس، بیروت: منشورات مکتبه سعید بن جبیر.
سند، محمد، (1429ق)، دعوی السفاره فی الغیبه الکبری، قم: بقیه العتره.
شبر، عبدالله، (1407ق)، ‏الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: ‏شرکة مکتبة الالفین.‏
شعیری، محمد بن محمد، (بی­تا)، جامع الأخبار، نجف: مطبعة حیدریة.
شوشترى، محمد تقى، (بی­تا)، الأخبار الدخیلة، تعلیق علی اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق.‏
صادقی تهرانی، محمد، (1393ش)، التفسیر الموضوعی الفرقان، قم: شکرانه.
صادقی، مصطفی، (1382ش)، «الفتن ابن حماد؛ قدیمی­ترین کتاب در مهدویت»، آینه پژوهش، ش84.
صافی گلپایگانی، لطف­الله، (1380ش)، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، قم: مکتب آیه الله الصافی.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، (1403ق)، المصنف، تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت: المکتب الاسلامی.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، (1410ق)، تفسیر القرآن، تحقیق مصطفی مسلم محمد، ریاض: مکتبه الرشد.
طباطبائی، محمدحسین، (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمان بن أحمد، (1404ق)، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبدالمجید السلفی، موصل: مکتبة الزهراء.
طبرانی، سلیمان بن أحمد، (1417ق)، مسند الشامیین، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت: مؤسسة الرسالة.
طبرسى، احمد بن على، (1403ق)، ‏الإحتجاج على أهل اللجاج، تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضى.‏
طبرى، محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت‏: دارالمعرفة.
طبسی نجفی، محمدرضا، (1385ش)، الشیعه و الرجعه، تصحیح عمادالدین طبسی، نجف: مطبعه الآداب.
طوسی، محمد بن حسن‏، (1390ق)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تحقیق حسن خرسان، تهران‏: دارالکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن‏، (1420ق)، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، تحقیق عبدالعزیز طباطبایى، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.
عاشور، علی، (1427ق)، موسوعه اهل­ البیت، بیروت: دار نظیر عبود.
علم­ الهدی، سید مرتضی، (1410ق)، الشافی فی الإمامة، تحقیق عبدالزهراء حسینى، تهران: مؤسسة الصادق.
علوی گرگانی، محمدعلی (1431ق)، لئالی الاصول، قم: دارالتفسیر.
عیاشى، محمد بن مسعود، (1380ق)، تفسیر العیاشی، تحقیق: هاشم ‏رسولى، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
فتال نیشابورى، محمد بن احمد، (1375ش)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم: انتشارات رضى.‏
فخر رازى، محمد بن عمر، (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، تحقیق دار احیاء التراث العربى، بیروت: ‏دار إحیاء التراث العربی.‏
فراهانی، علیرضا، (1427ق)، الادعیه الماثوره المشترکه، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
فلسفی، یحیی، (1431ق)، قدوه التفاسیر فی المأثور عن خاتم الانبیاء والمرسلین، تحقیق سلام تمیمی و صباح ربیعی، بیروت: مؤسسه البلاغ.
فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى (1415ق)، تفسیر الصافی‏، تحقیق ‏حسین اعلمی، تهران: مکتبه الصدر.
‏قمى، على بن ابراهیم‏، (1404ق)، تفسیر القمی، تصحیح طیّب‏ موسوى جزائرى، قم: دارالکتاب.‏
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، (1368ش‏)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق ‏ حسین ‏درگاهى، تهران:‏ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
قندهاری، محمد، (1398ش)، بازشناسی هویت تاریخی سلیم بن قیس هلالی، پایان نامه ارشد، قم: دانشکده الهیات، پردیس فارابی دانشگاه تهران.
کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، (بی­تا)، کشف الغطاء عن مبهمات شریعه الغراء، اصفهان: مهدوی.
کرکی، حسین بن حسن، (1421ق)، دفع المناواة عن التفضیل والمساواة، تحقیق مهدی رجائی، قم: مکتبه الامین.
کوفی، فرات بن ابراهیم، (1410ق)، تفسیر فرات الکوفی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.‏
کلینى، محمد بن یعقوب، (1429ق)، الکافی، قم: ‏دارالحدیث.‏
گرامی، محمدهادی، (1396ش)، مقدمه­ای بر تاریخ­نگاری انگاره­ای و اندیشه­ای، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
گرنه­زاده، فاضل؛ قیوم­زاده، محمود، (1394ش)، «بررسی منزلت انبیاء و ائمه(ص) از منظر سه فرقه شیعی امامیه، زیدیه، اسماعیلیه»، شیعه ­پژوهی، ش4.
لواسانی، سید محمدرضا، (1399ش)، «تجمیع اخبار اخلاقی در حدیث یا اباذر»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، س26، ش67.
مجلسی، محمدتقی، (1383ش)، رساله شرح خطبه البیان در میراث حوزه اصفهان، گردآوری احمد سجادی و دیگران، قم: مؤسسه الزهرا(س).
مجلسى، محمد باقر‏، (1382ش)، عین الحیاة، تحقیق مهدی رجائی، قم: انوارالهدی
مجلسى، محمد باقر‏، (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار(ع)، تحقیق جمعى از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏
محمد بن عمرو، عقیلی، (1418ق)، الضعفاء الکبیر، تحقیق عبد المعطی أمین قلعجی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
محمدی ری شهری، محمد، (1342ق)، موسوعه معارف الکتاب و السنه، بیروت: دارالحدیث.
محمدی ری شهری، محمد، (1386ش)، حکمت­نامه پیامبر اعظم، قم: دارالحدیث.
مددی، سید احمد، (1393ش)، نگاهی به دریا، قم: مؤسسه کتاب­شناسی شیعه.
مسلم بن حجاج‏، (1412ق)، الجامع الصحیح، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقى، قاهره‏: دارالحدیث.
معرفت، محمدهادى، ‏(1387ش)، التفسیر الأثری الجامع‏، قم: التمهید.
مفید، محمدبن محمد، (1413ق)، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم:‏ المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
مقدسی، یوسف بن یحیى، (1399ق)، عقد الدررفی أخبار المنتظر، تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره: مکتبة عالم الفکر.
مکی، محمد بن علی، (1417ق)، قوت القلوب فى معاملة المحبوب‏، تحقیق باسل عیون السود، بیروت‏: دارالکتب العلمیة.
موسسه الامام الهادی، (1391ش)، دعاء الندبه و توثیقه من الکتاب و السنه، قم: پیام امام هادی.
نجفی رازی، ابوالحسن، (1381ش)، مجمع النورین و ملتقی البحرین، تحقیق حسین جعفری، قم: آل عبا.
نصراوی، محمد؛ گرامی، سید محمد هادی، (1396ش)، «کاربست گفتمان‌کاوی تاریخی در مطالعات تاریخ اندیشه: گفتمان محمد(ص) پس از واقعه عاشورا به مثابه یک نمونه»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی، ش1، دوره3.
نعمانی، محمد بن ابراهیم‏ ،(1397ق)، الغیبة، تصحیح على اکبر غفارى، تهران: نشر صدوق.
نقوی قائنی، محمدتقی، (1378ش)، شرح زیارت جامعه کبیره، تهران: مؤسسه الصادق(ع).
نهاوندى، محمد، (1386ش)، نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن، قم: ‏موسسة البعثة.
هلالى، سلیم بن قیس، (1405ق)،‏ کتاب سلیم بن قیس الهلالی‏، تحقیق محمد انصارى زنجانى، قم: الهادى.‏
همتیان، علی اصغر، (1390ش)، شرح فراق، قم: مرکز تخصصی مهدویت.
Sadeghi, Behnam, (2010), ‘The Travelling Tradition Test: A Method for Dating Traditions’, Der Islam, No: 85.