گونه‌شناسی تصحیفات لفظی و معنوی ‏(مطالعه موردی تهذیب الاحکام شیخ طوسی)‏

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه، ارومیه، ایران.‏

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

4 استادیار گروه علوم قران و حدیث، واحد سلماس، دانشگاه آزاد اسلامی، سلماس، ایران.

چکیده

مجموعه‌های حدیثی، گنجینه‌های ارزشمند منابع معرفتی اندیشه اسلامی هستند، اما استفاده از این گنجینه‌های گران‌سنگ نیازمند بهره‌مندی از تخصص‌های لازم و طی مقدماتی است که یکی از آنها شناسایی آسیب‌های ثبت و ضبط احادیث است تا حدیث پژوه بتواند نسبت به زدودن پیامدهای نامطلوب آن در حوزه فهم حدیث اقدام نماید. وقوع «تصحیف» در این کتب به معنای تغییر یافتن غیرعمدی بخشی از حدیث به کلمه یا عبارت دیگر، یکی از آفت‌های راه‌یافته در احادیث است که تشخیص و اصلاح آن، پژوهش‌های مستقلی را می‌طلبد. در این نوشتار تلاش شده با روش توصیفی ـ تحلیلی و مطالعه کتابخانه‌ای، ابتدا چیستی تصحیف و گونه‌های آن بیان شده و سپس با مطالعه موردی کتاب تهذیب الاحکام شیخ طوسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کتب اربعه حدیثی شیعه، برخی از مصادیق وقوع تصحیف در این کتاب ارزشمند را شناسایی نموده و متن صحیح را پس از پی‌جویی در دیگر منابع حدیثی، معرفی نمائیم. یافته‌های تحقیق بیانگر آن است که دو گونه تصحیف لفظی و معنوی در این کتاب رخ داده که هر کدام انواع و مصادیق مختلفی دارد. لازم به ذکر است که ذکر مثال‌های متعدد از این پدیده، صرفاً جهت رفع ابهام از حدیث بوده و به هیچ عنوان ارزش والای کتاب تهذیب الاحکام و مرجعیّت علمی شیخ طوسی را خدشه‌دار نمی‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم (بی‌تا)، کفایة الاصول، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
آقابزرگ طهرانی، (1360ش)، الذّریعه الی تصانیف الشّیعه، تهران: المکتبه الإسلامیه.
آمدی، عبدالواحد (1384ق)، غررالحکم و درر الکلم، قم: موسسه امام عصر.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید (بی‌تا)، شرح نهج البلاغه؛ قم: مؤسسه اسماعیلیان.
ابن ابی شیبه (1409ق)، المنصف، بیروت: دارالتاج.
ابن اثیر جزری، علی بن ابی الکرم (1364ش)، النهایه فی غریب الحدیث، قم: مؤسسه إسماعیلیان.
ابن الصلاح، عثمان بن عبدالرحمن (1404ق)، علوم الحدیث، تحقیق: نورالدین عتر، دمشق: دارالفکر.
ابن بابویه، محمد بن علی (1361ش)، معانی الاخبار؛ قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
ابن بابویه، محمد بن علی (1367ش)، من لا یحضره الفقیه؛ تهران: نشر صدوق.
ابن بابویه، محمد بن علی (1378ق)، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران: نشر جهان.
ابن بابویه، محمد بن علی (1385ق)، علل الشرائع، نجف: مکتبه الحیدریه .
ابن بطریق، یحیى بن حسن (1407ق)، ‏عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی (1379ق)، مناقب آل أبی طالب(ع)، قم: مؤسسه انتشارات علامه.
ابن فارس، محمد بن علی (بی‌تا)، مقاییس اللغه، بیروت: دارالجلیل.
ابن کثیر، عبدالله (1408ق)، البدایه و النهایه، بیروت: دار إحیا التراث العربی.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1410ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
استرآبادی، محمد جعفر (1378ش)، میراث حدیث شیعه؛ دفتر دوم، قم: دارالحدیث.
امین، سید محسن (1420ق)، أعیان الشّیعه، بیروت: دارالتّعارف.
بحرانی، سید هاشم (1415ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: مؤسسه بعثت.
برقی، احمد بن محمد (1383ق)، رجال البرقی، تهران: دانشگاه تهران.
بروجردی، سید حسین (1410ق)، جامع احادیث الشیعه، قم: تفکر.
پاکتچی، احمد (1392ش)، فقه الحدیث با تاکید بر مسائل لفظ، تهران: انتشارات امام صادق(ع).
پاکتچی، احمد (1395ش)، مباحثی در علل الحدیث به ضمیمه بازشناسی متن مصباح الشریعه، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
حرانی، ابن شعبه (1404ق)، تحف العقول عن آل الرسول علیه السلام، قم: شرکت ایران.
حرعاملی، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تهران: مکتبه الاسلامیه.
حلی، یحیی‌ بن‌ سعید (1386ق‌)، ‌نزهة الناظر، به‌ کوشش:‌ احمد حسینی‌ و نورالدین‌ واعظی‌، نجف: دارالعلم.
خویی، ابوالقاسم (بی‌تا)، معجم رجال الحدیث، بیروت: دارالزهراء.
دلبری، سیدعلی (1386ش)، مبانی رفع تعارض اخبار، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
دلبری، سیدعلی (1391ش)، آسیب‌شناسی فهم حدیث، مشهد: دانشگاه علوم رضوی.
سبحانی، جعفر (1384ش)، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
سیوطی، جلال الدین (1401ق)، الجامع الصغیر، بیروت: دار الفکر.
شهید ثانی، زین الدین بن علی (1413ق)، الرعایه فی علم الدرایه، قم: مکتبة المرعشی النجفی.
صبحی صالح، (1959م)، علوم الحدیث و مصطلحه، بیروت: دار العلم.
صدر، سیدحسن (بی تا)، نهایة الدرایه، قم: نشر المشعر.
طبرسی، حسن بن فضل (1370ش)، مکارم الاخلاق، قم: شریف رضی.
طوسی، محمد بن حسن (1390ق)، الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن حسن (1407ق)، تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
فراهیدی، خلیل بن احمد، (1405ق)، العین، قم: انتشارات هجرت.
فیض کاشانی، محمدمحسن (1406ق)، الوافی، تصحیح ضیاءالدین حسینی، اصفهان: کتابخانه امیرالمومنین(ع).
کلینی، محمدبن یعقوب (1363ش)، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
متقی هندی، علی (1405 ق)، کنز العمال، بیروت: مؤسسة الرسالة.
مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الأئمه الأطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
مجلسی، محمدباقر (1404ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
مجلسی، محمدتقی (1406ق)، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تصحیح: سیدحسین موسوی کرمانی، قم: کوشانبور.
محدث نوری، محمدحسین (1318ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسایل، تهران: دارالخلافه.