چگونگی مدیریت بحران سیاسی پدیده خوارج در دوران حکومت امیرالمؤمنین (علیه السلام) مبتنی بر روش تحلیل محتوا

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه ولی عصر(عج)، رفسنجان، ایران.

10.30497/qhs.2025.246407.3966

چکیده

اگرچه تاکنون درباره اقدامات و دیدگاه‌های امام علی(ع) پیرامون خوارج، تحقیقات متعددی صورت گرفته؛ ولیکن به نظر می رسد یکی از نیازهای امروزه جامعه اسلامی، تحلیل و ترسیم این مطلب باشد که الگوی مدیریت و روش هدایتگری آن حضرت(ع) در مواجهه با خوارج، چه بوده و آن حضرت چه اقداماتی را جهت جلوگیری از بروز این فتنه و شکل‌گیری یک فرقه جدید در جامعه اسلامی داشته‌اند. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش تحقیق میان رشته ای تحلیل محتوا با رویکرد تحلیل مضمونی، مجموعه کامل بیانات امام علی(ع) در طول جنگ صفین تا بعد از اتمام جنگ نهروان در رابطه با جریان فکری خوارج را مورد تحلیل و بررسی قرار داده و روش هدایتگری حضرت جهت ترسیم الگوی مدیریت بحران این پدیده سیاسی را کشف و تبیین نماییم. یافته‌های تحقیق نشان دهنده آن است که امام علی(ع) به منظور مدیریت این جریان فکری، اقدامات متعددی مانند: معرفی رهبران اصلی جبهه حق و باطل، تبیین اصل حکمیّت و اتمام حجّت با مخالفان را در دستور کار قرار داده‌اند ولیکن مهمترین مقوله‌ای که از جداول تحلیل مضمونی استخراج گردیده، مقوله «معرفی جریان فکری خوارج» می‌باشد که به دو صورت تبیین ویژگی‌های منفی و مثبت در کلام حضرت تجلّی پیدا کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن کریم.
آذری، غلامرضا(1377ش)، کاربرد تحلیل محتوا در سینما،رسانه، شماره9.
ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله‏(1404ق‏)، شرح نهج البلاغة، قم‏: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.‏
ابن أثیر، على بن ابى الکرم(1385ق)، الکامل فی التاریخ ، بیروت: دار صادر.
ابن اعثم، أبو محمد أحمد(1411ق)، الفتوح، تحقیق على شیرى، بیروت: دارالأضواء.
ابن بابویه، محمد بن علی(1398ق)، التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین.
ابن حنبل، احمد(بی تا)، المسند، قاهره: مؤسسة قرطبة
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی(1404ق)، تحف العقول، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی(1379ق)، مناقب آل ابی طالب، قم:علامه.
ابن قتیبة دینوری، عبد الله بن مسلم(1410ق)، الإمامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
ابن مزاحم ، نصر،(1404ق)، وقعة صفین، قم: منشورات مکتبة المرعشى النجفى.
باردن، لورنس(1374ش)، تحلیل محتوا، مترجم: محمد سرخابی؛ ملیحه آشتیانی، تهران: شهید بهشتی
بخاری، محمد بن اسماعیل(1422ق)، الجامع المسند الصحیح، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، بی جا: دار طوق النجاۀ.
بلاذرى، أحمد بن یحیى بن جابر(1417ق)، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت: دار الفکر.
ثقفى، ابراهیم بن محمد(1353ش)، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینى ارموى، تهران: انجمن آثار ملى.
جوادی نیا، حسن (۱۳۹۴ش)، «خوارج از منظر نهج البلاغه»، تاریخ پژوهی، شماره ۶۴.
دینورى، احمد بن داود(1368ش)، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم: منشورات الرضى.
روحانی، سید سعید (۱۳۸۲ش)، «خوارج و حکومت علوی در آثار استاد مرتضی مطهری»، فرهنگ کوثر، شماره ۵۴.
سید رضی، محمد بن حسین(1414ق)، نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، قم: هجرت.
طباطبایی، سید محمد حسین(1360ش)، شیعه در اسلام، قم: بوستان کتاب.
طبری، محمد بن جریر(1387ق)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم ، بیروت: دار التراث.
طوسى، محمد بن الحسن‏(1414ق)‏، الأمالی، قم: دار الثقافة.
عباسی، آزاده (1399ش)، «تحلیل نشانه‌شناختی کنش‌های خوارج براساس نظریۀ «خود و دیگر»ِ یوری لوتمان»، پژوهش دینی، شماره40.
قنبری پریخانی، نازی؛ طاهری نیا، علی باقر (1397ش)، «تحلیل انسجام و پیوستگی خطبه های امام علی(ع) با موضوع حکمیت براساس تحلیل محتوای کیفی»، پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره22.
کریپندورف، کلوسف(1373ش)، تجزیه و تحلیل محتوا، مترجم: محمدسعید ذکائی، رسانه، شماره4.
لطیفی، علی؛ ظریفیان یگانه، محمد حسین، (1391ش)، «اصول و روش های تربیتی مواجه با مخالفان در اخلاق ارتباطی با امام علی(ع)»، پژوهش نامه اخلاق، شماره 15، صص26-41.
مسعودی، على بن الحسین بن على(1409ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دار الهجرة.
مسکویه، ابو على(1379ش)، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامى، تهران: سروش.
مفید، محمد بن محمد(1413ق)‏، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، قم: کنگره شیخ مفید.
مکارم شیرازی، ناصر(1371ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
موسوی، صادق(بی تا)، تمام نهج البلاغه، مشهد: موسسه الاعلمی للمطبوعات.